Bao bọc xung quanh bởi 9 ngọn núi, sông Mê Kông đoạn chảy qua Champasack trải rộng, người Lào xem sông Mê Kông qua đây như một “vùng biển giàu”. Giữa dòng có đến 4.000 hòn đảo lớn nhỏ nên được gọi là Sinphadone. Những hòn đảo của vùng Sinphadone là những bản làng trù phú, người dân làm nghề đánh bắt cá và trồng trọt, hoa trái bốn mùa xanh tươi. Champasak được coi là vựa lúa lớn nhất của nước Lào. Cuối sông Mê Kông thuộc địa phận Champasak, sát biên giới Campuchia có thác Pha pheng dài 12km, lớn nhất Đông Nam Á.

Núi sông hùng vĩ, cánh đồng màu mỡ, không những thế Champasack còn là vùng đất đã có lịch sử lâu đời. Từ thế kỷ I đến thế kỷ IX Champasak là vùng đất của Vương quốc Fuman và Chenla, sau đó trở thành tiền đồn của Vương triều Khmer dưới thời Angkor. Từ thế kỷ XIV đế chế Khmer bắt đầu suy yếu và Phạ Ngừm, vị vua đầu tiên có công thống nhất Champasak với các tiểu vương quốc phía Bắc là Mường Ka Bon (Khăm Muộn), Mường Phuôn (Xiêng Khoảng), Mường Viêng Chăn, Mường Louangphabang để hình thành nên nước Lang Xan (Triệu voi) rộng lớn.

Tồn tại trong suốt chiều dài lịch sử, ở đây có nhiều di tích của người Khmer dưới thời Angkor như những ngôi đền cổ bằng đá sa thạch: Đền Nandin, Nan Sida, đền Oud mong. Khi Phật giáo trở thành quốc giáo thì nơi đây được xây dựng nhiều ngôi chùa của Phật giáo phái Nam tông.

 Quần thể di tích đền Wat Phou tỉnh Champasak.

Đặc biệt, tỉnh Champasak có di tích lịch sử nổi tiếng là Wat Phou (Vát Phu, có nghĩa là Chùa Núi) được tổ chức UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới năm 2001. Theo các nhà nghiên cứu, đây là ngôi đền cổ xưa nhất, từng là trung tâm của đạo Hindu thờ thần Siva, đến thế kỷ XIII trở thành trung tâm Phật giáo của vùng Nam Lào. Khi nói đến nền văn minh Angkor người ta thường nghĩ ngay đến Angkor Thom, Angkor Wat được xây dựng từ thế kỷ VII đến thế kỷ VIII, nhưng ít ai biết rằng trung tâm đạo Hindu ở Wat Phou còn được xây dựng sớm hơn, vào thế kỷ thứ V. Wat Phou được xem là ngôi đền thiêng nhất của vương triều Khmer trước khi chuyển xuống phía Nam để xây dựng khu đền Angkor Wat nổi tiếng của đất nước Campuchia ngày nay.

Trước đây, để đến được Wat Phou từ Pakxe theo con đường Quốc lộ 13 đi về phía Nam khoảng 50km đến Ban Muang, lên phà qua sông Mê Kông khách du lịch phải đi 5km nữa mới đến được vùng đất thiêng. Ba năm lại đây, người ta làm một con đường trải nhựa từ thị xã Pakxe qua cầu hữu nghị Lào - Nhật chạy thẳng đến vùng đất di sản. Tỉnh Champasak được lấy từ tên huyện Champasak, một vùng đất cổ dấu tích còn lại là những tường thành và đền đài nằm dọc theo bờ sông Mê Kông.

Con đường dài thẳng tắp dẫn lên đền Wat Phou. 

Khu di sản Wat Phou được xây dựng dưới chân núi thiêng cao 1.600m có tên là núi Phu Kao (núi Voi) và trên một ngọn đồi thiêng gọi là đồi Linga, biểu tượng của thần Shiva, đồng thời là biểu tượng của sự sinh sản và duy trì nòi giống của loài người. Ngay cổng ra vào khu di sản, với sự giúp đỡ của chính phủ Nhật Bản người ta xây dựng một bảo tàng lưu giữ hàng trăm hiện vật quý của thời kỳ tiền Angkor của Wat Phou. Đó là những bức tượng, phù điêu tạc những vị thần linh của đạo Hindu bằng đá sa thạch. Đặc biệt ở đây biểu tượng linga cao hơn 2 mét được đặt trang trọng chính giữa bảo tàng minh chứng cho sự trường tồn và sức sống kỳ diệu của Wat Phou trong suốt 15 thế kỷ.

Trước khu di tích là hai hồ nước lớn, ở giữa có con đường lát đá phía trước có tượng rắn thần Naga chắn giữ. Hai bên đường là hai hàng trụ đá được tạc theo hình linga dẫn lối du khách vào khu đền hạ. Ở đây có hai ngôi đền lớn nằm đối xứng bên trái, bên phải được xây bằng đá sa thạch nguyên khối nặng hàng tấn được lắp ráp nhờ các lỗ mộng hình tròn một cách tinh xảo. Hai ngôi đền đều quay mặt về hướng Đông để đón mặt trời mỗi sớm mai, nơi có sông Mê Kông và những cánh đồng trù phú của xứ Chăm Pa. Cổng trước và mặt chính của hai ngôi đền vẫn còn những bức phù điêu chạm khắc các vị thần linh của đạo Hindu với những họa tiết tinh tế, sắc sảo.

Qua khu đền hạ lại một con đường lát đá và hai bên đường vẫn là hai hàng trụ đá hình linga dẫn lối du khách lên đền thượng được đặt trên một quả đồi có hình linga. Không ở đâu hình tượng linga được nhắc đi nhắc lại nhiều như ở đây, người ta cho rằng đó là đặc trưng văn hóa của thời kỳ tiền Angkor. Đường lên đền thượng cao, được xếp bằng 77 bậc cấp đá sa thạch xếp chồng lên nhau. Hai bên đường là những cây hoa Chăm Pa cổ thụ có đến nghìn năm tuổi để khi mùa xuân đến, vào dịp lễ hội Wat Phou hoa nở trắng rừng, sực nức hương thơm.

 Ngôi đền giờ đây là nơi hành hương của các tín đồ Phật giáo.

Ngước nhìn ngôi đền thâm u, cao ngất du khách không khỏi ái ngại bởi tuổi đã cao. Nhưng đã đến đây không lẽ dừng lại, phải hai lần nghỉ mới leo lên đến đích. Tọa lạc trên một cánh rừng hoang vu, lưng tựa vào vách đá núi ngôi đền cổ vẫn giữ được khí thiêng sông núi tồn tại suốt hơn nghìn năm tuổi. Khác với hai ngôi đền hạ, quy mô không lớn bằng nhưng cấu trúc đền thượng hầu như còn nguyên vẹn. Được làm bằng những khối đá sa thạch nhưng cả bốn mặt đều được chạm khắc tinh xảo. Mặt trước đền có ba cửa, cửa chính lớn hơn ở giữa, hai cửa phụ hai bên được trang trí bằng những tượng đá và những mảng phù điêu với hoa văn tinh tế khắc chạm tượng thần Shiva, vũ nữ Apsara, và những linh vật của đạo Hindu.

Xưa kia đền thờ thần Shiva, khi Phật giáo vào Lào, nơi đây thờ Phật vì vậy ở chính điện có bức tượng Phật Thích Ca bằng đá lớn với các hương án hằng ngày nghi ngút khói hương. Mỗi năm vào tháng 3 theo lịch Lào, lễ hội Wat Phou là lễ hội Phật giáo lớn nhất miền Nam Lào. Khách du lịch đến đây đi lễ Phật và cũng là để xin các lá xăm trước cửa chùa thỉnh lời Phật dạy làm việc thiện, cứu nhân độ thế và cầu mong cho sự an lành trong năm.

Sau đền, trên vách núi đá dựng đứng người ta chạm khắc các con vật như voi, ngựa, cá sấu... như một sự gắn kết, gần gũi của các vị thần linh với đời sống của người dân nơi đây. Từ trên vách núi, một khe nước mát lạnh đổ xuống tắm mát cho một linga ở giữa hồ. Sông suối nhỏ tinh khiết này là nguồn nước sinh hoạt dùng cho các giáo sĩ, các nhà tu hành trông coi Wat Phou và còn là nguồn nước linh thiêng giúp cho các phật tử, du khách phương xa gột rửa bụi trần để tìm thấy sự thanh thản, an lành giữa chốn thiên nhiên tịch nơi cửa Phật.

Đến với Wat Phou, đến với Di sản văn hóa thế giới du khách như thấy yêu thêm nước Lào - đất nước của hoa Chăm Pa, hòa bình và hữu nghị. 

MICKY KEOSUVANH (tổng hợp)