Alexandre Yersin - Cuộc đời và sự nghiệp mẫu mực với tầm nhìn không biên giới

Tuổi trẻ trầm lặng nhưng đầy đam mê khám phá

Alexandre Émile Jean Yersin sinh ngày 22-9-1863 tại miền Đông, tổng Vaud, hạt Lavaux, tỉnh Morges nước Thụy Sĩ. Mẹ là người Pháp. Cha là người Thụy Sĩ, ông là giáo viên dạy khoa học tự nhiên tại Trường trung học Morges, là người nổi tiếng với những công trình nghiên cứu về côn trùng. Cha A.Yersin mất vào năm 38 tuổi, trước ngày A.Yersin chào đời 3 tuần.

Tuổi thơ Yersin rất nghiêm túc, thấm đậm ảnh hưởng của nền giáo dục sách vở. Từ nhỏ Yersin là cậu bé rất tốt, nhưng ông trầm mặc, ít nói, thích cô độc giống như tính cách ông sau này. Yersin có phong cách đặc biệt từ nhỏ, đầu óc dễ tiếp thu, thích tìm hiểu mọi vấn đề với lòng kiên trì, ý chí tự lập và sức tập trung cao độ, làm việc gì cũng hoàn hảo. Tính cách ấy đã thể hiện rất rõ trong cuộc sống và sự nghiệp của Yersin sau này. Ông học tiểu học và trung học tại Morges, sau đó theo học tại Lausanne và đậu tú tài năm 1882.

Bác sĩ Alexandre Yersin làm việc tại Viện Pasteur Nha Trang. Ảnh tư liệu

Năm 1883 Yersin học ngành Y tại Viện hàn lâm Lausanne, lúc này Viện chỉ nhận học sinh vào học dự bị, sau đó ông học y khoa tại Marbourd ở Đức, rồi sang học tại Paris. Yersin may mắn được gặp nhà khoa học nổi tiếng Louis Pasteur, người ông rất mến phục. Yersin xin làm việc tại phòng thí nghiệm vi trùng của Pasteur tại Paris năm 1886. Yersin trở thành phụ tá của Emile Roux, một học trò thân tín của Pasteur. Yersin không được hân hạnh thụ giáo lâu năm với Pasteur như những bậc đàn anh, nhưng được Emile Roux giúp đỡ, ông là một trong những học trò xuất sắc của nhà bác học Louis Pasteur.

Năm 1888 ông tốt nghiệp bác sĩ Y khoa với luận án tiến sĩ y khoa tại Trường đại học Paris với đề tài: Một chứng nhiễm trùng huyết của bệnh lao thể nghiệm, chứng bệnh đó hiện nay được mang tên ông. Cũng trong năm 1888, Yersin cộng tác với bác sĩ Roux và tìm ra độc tố vi trùng bạch hầu, kết quả này đã mở đường cho những công trình nghiên cứu trong các năm kế tiếp, tiến tới việc điều chế các huyết thanh kháng độc. Yersin cộng tác với nhóm của Emile Roux nghiên cứu về các độc tố bạch hầu. Pasteur và Emile Roux quý mến ý chí, tính tình và tài năng của Yersin. Hai nhà khoa học này muốn mời Yersin cùng nghiên cứu lâu dài nên đã khuyên Yersin nhập tịch Pháp để được phép ở lại làm việc tại Pháp. Yersin nhập quốc tịch Pháp vào năm 1888.

Nhờ tiếp xúc với Pasteur và những đồng nghiệp, Yersin đã tiếp thu tinh thần và phương pháp nghiên cứu của Pasteur trong những công trình nghiên cứu khoa học sau này, đó không chỉ là khoa học thuần túy mà ngay từ đầu đã với mục đích đem công việc của mình cho lợi ích của nhân loại.

Yêu thiên nhiên, thám hiểm và gắn bó cuộc đời với Nha Trang - Việt Nam

Chọn nghề thầy thuốc, Yersin đã thấy lý tưởng cao đẹp của nghề này. Tuy nhiên, là người thích mạo hiểm, phiêu lưu, Yersin không thể mãi mãi tự giam mình trong phòng thí nghiệm. Tiếng gọi của vùng nhiệt đới không thể cưỡng lại, Yersin ngày càng suy nghĩ nhiều về bí mật tiềm ẩn của vùng nhiệt đới Viễn Đông. Những mẩu chuyện thám hiểm ly kỳ ở núi rừng châu Phi được đọc từ thưở nhỏ nay sống lại thôi thúc ông lên đường. Yersin nói: “Tôi luôn luôn mơ ước khám phá nơi này nơi nọ và thám hiểm. Khi ta còn trẻ, chẳng có gì là không thể được”. Các bạn coi ông là người khác thường. Thật vậy, Yersin đã hy sinh rất nhiều việc riêng tư để giữ nguyên tính cách độc đáo của mình cho đến trọn cuộc đời.

Viện Pasteur Nha Trang năm 1930. Ảnh tư liệu

Khi còn rất trẻ, dù đã sớm đạt được một số thành tựu nhưng bác sĩ Yersin đã để lại đằng sau những danh vọng đối với nhà khoa học với con đường thênh thang rộng mở. Yersin quyết chí viễn du và lên đường sang Viễn Đông trên chuyến tàu buôn của hãng Hàm Rồng (Messageries Maritimes). Khi được biết quyết định này của Yersin, Pasteur đã viết trong nhật ký của mình năm 1892:“Bỗng chốc ý muốn cuồng nhiệt đi du lịch xa đến với Yersin và thế là không có gì có thể cầm giữ ông lại bên cạnh chúng ta nữa”. Tháng 9 năm 1890 Yersin ra đi giữa sự bàng hoàng của thầy và các bạn ở viện Pasteur Paris. Không ai có thể thông cảm lý do ra đi của Yersin.

Yerin rất vui mừng vì có dịp đi từ Hồng Hải qua Địa Trung Hải đến Ấn Độ Dương rồi cập bến Sài Gòn. Vậy là Yersin đã dấn thân vào cảnh lạ, khao khát tìm hiểu mọi huyền bí nơi bờ biển Việt Nam. Và mỗi lần qua Nha Trang, ông luôn say mê ngắm nhìn nước biển luôn đổi màu, đằng xa là núi non trùng điệp và hùng vĩ, ước vọng được thám hiểm trỗi dậy. Trong lần dừng chân tại Nha Trang tiếp theo, Yersin xin phép lên bờ với một chiếc thuyền nhỏ. Đó là ngày 29-7-1891, Yersin đã viết thư cho mẹ kể lại ngày đáng nhớ ấy và những cảm giác tốt đẹp của mình. Nha Trang ngày ấy chỉ là bờ biển với bãi cát hoang sơ, một làng chài với mươi nóc tranh.

Cảnh quan Nha Trang có gì khiến bác sĩ trẻ tuổi dừng chân lại và chọn Nha Trang làm quê hương thứ hai để sống, làm việc và từ giã cõi đời nơi đây? Trong những chuyến hải trình đó, lần nào con tàu cũng neo dừng ở vịnh Nha Trang và Yersin đều bị mê hoặc bởi vùng đất hoang sơ này. Trong sổ nhật ký ghi ngày 6-5-1891, ông viết: “Điểm dừng chân sau Sài Gòn là Nha Trang, phải mất 28 tiếng đồng hồ mới tới được, tàu phải neo cách bờ một dặm, và chỉ đậu lại một giờ do vậy không thể lên bờ  được. Thật đáng tiếc vì vùng này có nhiều núi non và phong cảnh rất ngoạn mục…”. Chắc hẳn nơi đây không phải là đô thị phồn hoa mà chỉ là phong cảnh hữu tình với bờ biển, cửa sông, các đảo gần bờ, những hòn đảo lớn nhỏ hình thù khác nhau, những dải cát trắng tinh uốn lượn ven bờ,.... màu sắc tươi đẹp của một vùng quê nhiệt đới, khí hậu vô cùng dễ chịu đã nhanh chóng chinh phục ông.

Kính Thiên văn đầu tiên tại Việt Nam, được Yersin mua năm 1910, một trong những dụng cụ dự báo thời tiết cho người dân ở Xóm Cồn, Nha Trang hiện nay đang lưu giữ tại phòng trưng bày Thư viện thuộc Viện Pasteur Nha Trang.

Yersin quyết định chọn Nha Trang - Khánh Hòa làm nơi để sống, làm việc, cống hiến cả cuộc đời cho nghiên cứu khoa học và tình yêu đối với con người. Chưa bao giờ Yersin thấy giá trị của cuộc sống yên bình như vậy. Xa nơi ồn ào náo nhiệt của thành phố, chính nơi đây Yersin có điều kiện để suy nghĩ về công việc đang làm và cống hiến. Những lúc rảnh rỗi, Yersin đi tìm hiểu Nha Trang và vùng phụ cận, đặc biệt là một xóm dân nghèo ở gần của sông Cái, đó là xóm Cồn ngày nay. Và mỗi lần đi xa thám hiểm hoặc công việc, ông lại trở về với người dân Nha Trang và xóm Cồn như về với người thân của mình. Tháng 6 năm 1896 Yersin viết cho E.Roux: “Hãy đến đây với tôi, ông sẽ biết ở đây thú vị như thế nào, thời tiết không nóng nhiều, cũng không lạnh lắm, một không khí thanh bình tuyệt đối và nhiều công việc cần làm”.

Những năm 1891-1894, Yersin một mình hoặc cùng vài người dân rong ruổi khắp nhiều nơi trên đất nước Việt Nam. Ông đã trải qua 1/3 lãnh thổ phần nhiều là vào rừng rậm nguyên sinh và vượt cao nguyên, vượt qua dãy Trường Sơn kỳ vĩ. Nhiều cuộc thám hiểm kéo dài trong điều kiện vô cùng khó khăn, khắc nghiệt. Năm 1893, trong chuyến đi thám hiểm lần thứ hai, Yersin đã quên đi bao khó khăn, hiểm nguy để có được những giây phút hồi hộp, sung sướng. Đó là Yersin tìm ra cao nguyên Langbiang (Lâm Viên), nơi có thể xây dựng thành phố trên vùng đất cao 1.500m, là thành phố Đà Lạt tươi đẹp ngày nay. Sau một chuyến thám hiểm ngắn, Yersin phát hiện ngọn núi Hòn Bà. Ông dùng số tiền từ những giải thưởng khoa học để xây dựng con đường dài 30 cây số quanh co uốn khúc từ Suối Giao lên Hòn Bà.

Nhà bác học tài năng

Năm 1891, ông đến Nha Trang xây dựng cơ sở nghiên cứu, thí nghiệm vi trùng học đầu tiên ở Việt Nam. Đại nạn dịch hạch, một trong những căn bệnh khủng khiếp trong lịch sử loài người, “Black death”, đỉnh điểm vào năm 1894, bệnh dịch hạch hoành hành và trở thành đại dịch tại Quảng Đông, Hongkong - Trung Quốc. Bác sĩ Yersin được yêu cầu đến Hongkong để nghiên cứu về dịch bệnh này, ông đã không quản ngại hiểm nguy, gan dạ, can đảm, giàu sáng kiến và sẵn sàng hy sinh vì khoa học. Trong điều kiện thiếu thốn thiết bị y tế, không được sự giúp đỡ của chính quyền sở tại, tự xây dựng phòng thí nghiệm bằng tre nứa thô sơ, với các dụng cụ thí nghiệm, kính hiển vi… do ông mang theo. Bác sĩ Yersin đã miệt mài tự tìm tòi nghiên cứu và kết quả ông đã phát hiện ra trực khuẩn dịch hạch, tác nhân gây bệnh dịch hạch. Tiếp tục quá trình nghiên cứu, ông đã nhanh chóng điều chế ra huyết thanh ngừa bệnh, và chữa trị thành công, nhiều bệnh nhân được khỏi bệnh. Từ đây nền y học không còn phải lo sợ trước chứng bệnh truyền nhiễm này nữa. Để ghi nhớ công lao của ông, vi khuẩn được đặt theo tên ông là “Yersinia pestis”.

Ngài Thomas Gass, Đại sứ Thụy Sĩ tại Việt Nam phát biểu tại lễ tưởng niệm 80 năm Ngày mất bác sĩ A.Yersin (1-3-1943/1-3-2023) tại công viên và tượng đài A.Yersin bên bờ biển Nha Trang. Ảnh: Trần Công Chung

Yersin sáng lập Viện Pasteur Nha Trang năm 1895. Sự phát triển của Viện Viện chính là sự nghiệp của cuộc đời ông. Năm 1902, Yersin là Hiệu trưởng đầu tiên Trường đại học Y khoa Đông Dương, nay là Trường Đại học Y Hà Nội, Yersin là  Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học, Viện Hàn lâm Y học Pháp, từng qua các chức vụ: Giám đốc Viện Pasteur Nha Trang, Giám đốc Viện Pasteur Sài Gòn, đại diện Viện Pasteur Paris tại Đông Dương, Tổng Giám đốc các viện Pasteur Đông Dương, Giám đốc danh dự Viện Pasteur Paris khi bác sĩ Emile Roux tạ thế...

Yersin là nhà bác học thông thái trong rất nhiều lĩnh vực; đồng thời ông cũng là bác sĩ của những người dân nghèo. Yersin sống và làm việc ở Nha Trang hơn 50 năm. Trong 57 năm hoạt động khoa học, Yersin hoàn thành 55 công trình nghiên cứu khoa học có giá trị trong các lĩnh vực y học, thú y học, nông học, dân tộc học, địa lý… cống hiến cho đời sống con người. Là nhà thám hiểm, nhà nông học, A.Yersin thực nghiệm nhiều giống cây cao su, ca cao, canh-ki-na, cà phê, trà… từ châu Âu vào Việt Nam. Ông đặt nền móng cho ngành thú y Đông Dương, ông xây dựng trại nuôi ngựa tại Suối Dầu lấy huyết thanh sản xuất vắc xin. Là nhà thiên văn học, ông dự báo thời tiết giúp cho ngư dân Xóm Cồn đi biển, tránh giông bão. Ông nuôi trồng và sản xuất ra các sản phẩm để có nguồn kinh phí nghiên cứu khoa học, giúp đở người nghèo và khám chữa bệnh không lấy tiền.

Cuộc đời giản dị, giàu nghị lực, bao dung và đầy huyền thoại

Hơn 50 năm Yersin cống hiến trọn vẹn cho khoa học nhân loại và nhân dân Nha Trang-Khánh Hòa, một cuộc đời đầy ắp những chuyến đi thám hiểm và thành tựu khoa học, đầy ắp sự kính trọng và yêu thương con người với tấm lòng nhân văn cao cả. Đời sống hằng ngày của Yersin giản dị, yên vui trong thú ẩn dật nhưng rất phong phú qua nhiều bức ảnh ông chụp, thư và tư liệu về cuộc đời ông vẫn được lưu giữ. Yersin sống trong ngôi nhà thiên văn ở Xóm Cồn, giúp đỡ dân nghèo, ngư dân, nông dân, trẻ con và đồng bào ít người. Người dân Nha Trang yêu mến gọi ông bằng tên gọi thân thuộc - Ông Năm Yersin. Người dân thờ ông trong chùa như một vị Bồ tát, và còn nhiều câu chuyện đời thường về ông đã trở thành huyền thoại được người dân bao đời lưu truyền. Năm 2013, A.Yersin được Chính phủ truy tặng danh hiệu Công dân danh dự Việt Nam.

Mộ bác sĩ A.Yersin tại Suối Dầu, xã Suối Cát, huyện Cam Lâm, tỉnh Khánh Hòa.

Yersin là một người con hiếu thảo luôn nhớ về mẹ. Trong những năm ở Nha Trang, hầu như tuần lễ nào Yersin cũng viết thư cho mẹ. Đến năm 1905, mẹ mất, ông đã gửi gần 1.000 bức thư cho bà biết sức khỏe và công việc hằng ngày của mình. Ngay cả sau đó, Yersin vẫn tiếp tục gửi thư cho chị là bà Emilie.

Tình yêu của ông dành cho Nha Trang thật sâu sắc, cảm động. Trong di chúc ông viết: “Khi tôi chết, tôi ước muốn chôn cất ở Suối Dầu,... hãy giữ tôi lại với Nha Trang, đừng cho ai lấy tôi đi. Mọi tài sản còn lại xin tặng cho Viện Pasteur Nha Trang và những người giúp việc lâu năm”. Ngày 1 tháng 3 năm 1943, ông ra đi rất thanh thản và được chôn cất tại Suối Dầu (xã Suối Cát, huyện Cam Lâm, Khánh Hòa) với di nguyện mãi nằm tại mảnh đất này. Trong di chúc Yersin muốn được an táng đơn giản, nhưng đám tang của ông vẫn rất đông người đến viếng và đưa tiễn, là một đám viếng to lớn chưa từng thấy ở Việt Nam lúc bấy giờ và đoạn đường đưa tang trong lặng lẽ đến hơn 3 cây số.

Tại lễ tưởng niệm 80 năm Ngày mất bác sĩ A.Yersin (1-3-1943/1-3-2023) ở Nha Trang, ngài Thomas Gass, Đại sứ Thụy Sĩ tại Việt Nam đã xúc động phát biểu: “Tôi đến đây để bày tỏ lòng tôn kính dành cho một con người đóng góp rất nhiều cho nhân loại, người có lòng quyết tâm và sự tận tụy trong việc phục vụ con người, người đã gắn bó với đất nước Việt Nam, coi đây là quê hương thứ hai của mình. Bác sĩ A. Yersin xứng đáng được nhiều người biết đến và công nhận...”.

Những kỷ niệm về Yersin đã lưu dấu tại Khánh Hòa gồm quần thể di tích lịch sử cấp quốc gia: Thư viện A.Yersin tại Viện Pasteur Nha Trang, chùa Linh Sơn (nhà làm việc của Yersin ở Suối Dầu trước đây), khu mộ A.Yersin và di tích nhà làm việc của nhà bác học A.Yersin trên đỉnh Hòn Bà tại Xã Suối Cát, huyện Cam Lâm và các công trình, địa danh như: Công viên A.Yersin, đường Yersin, đường Xóm Cồn, Trường THCS Yersin (TP Nha Trang), Trường THCS A.Yersin (huyện Cam Lâm), Bệnh viện Yersin Nha Trang… Ngoài ra có rất nhiều tên đường, trường học, các cơ sở y tế mang tên A.Yersin tại nhiều tỉnh, thành phố trong nước.

Với tình cảm trân trọng, ngưỡng mộ cuộc đời, sự nghiệp và tấm lòng của A.Yersin đối với Nha Trang - Khánh Hòa, nhà bác học lớn, nhà nhân văn lớn của thời đại, một cuộc đời bình dị mà cao cả, cố GS,TSKH, Thầy thuốc Nhân dân Nguyễn Thị Thế Trâm, nguyên Viện trưởng Viện Pasteur Nha Trang, đã sáng lập Hội Những người ái mộ bác sĩ A.Yersin tỉnh Khánh Hòa năm 1992 cùng nhiều bác sĩ, trí thức, những người ái mộ bác sĩ A.Yersin tỉnh trong và ngoài nước. Theo bước chân bác sĩ Yersin, Hội đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo, đề xuất nhiều hoạt động phát huy di sản và tấm lòng nhân văn cao cả của ông. Hội thành lập Phòng khám bệnh từ thiện A.Yersin năm 1993 và nhiều hoạt động thiện nguyện cao cả.

Cuộc đời và sự nghiệp của nhà bác học A.Yersin không những rạng danh đất nước Thụy Sĩ và Pháp mà còn cả đất nước Việt Nam. Alexandre Yersin xứng đáng là một trong những biểu tượng của tình hữu nghị Thụy Sĩ - Việt Nam – Pháp.

HOÀNG LỆ HÀ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Phóng sự Điều tra xem các tin, bài liên quan.