Họ đã động viên, hỗ trợ nhau phấn đấu và hơn 10 năm sau, Tiến sĩ Bùi Thùy Trang cùng các đồng nghiệp thực hiện thành công Đề tài: "Nghiên cứu điều chế hoạt chất diethyltoluamide ứng dụng chống muỗi và côn trùng trong hành quân, trú quân và huấn luyện dã ngoại”, đoạt giải ba “Giải thưởng Tuổi trẻ sáng tạo trong quân đội”. Chị Trang được tuyên dương “Phụ nữ quân đội tiêu biểu” giai đoạn 2012-2022...

Đề tài thiết thực, vì sức khỏe bộ đội

Ngay từ những ngày đầu làm giảng viên Bộ môn Hóa, Khoa Khoa học cơ bản của HVHC, cử nhân sư phạm Bùi Thùy Trang đã đam mê nghiên cứu tổng hợp các hợp chất hữu cơ có hoạt tính sinh học. Đồng thời chị nhận thấy, hành quân, trú quân và huấn luyện dã ngoại là hoạt động đặc thù của quân đội; nhiều cán bộ, chiến sĩ thường xuyên hành quân rèn luyện ban đêm, sinh hoạt trong điều kiện khí hậu ẩm ướt, tiếp xúc trực tiếp với muỗi, vắt và các loại côn trùng khác, tiềm ẩn nguy cơ cao mắc các bệnh do chúng gây ra. Điều này đã thôi thúc chị nghiên cứu biện pháp phòng dịch bệnh từ côn trùng nhằm bảo vệ sức khỏe bộ đội.

Qua học tập và nghiên cứu, chị biết hoạt chất DEET có tác dụng phòng, chống muỗi và côn trùng, đã được sử dụng phổ biến ở rất nhiều nước, trong đó có Việt Nam. Trung tâm kiểm soát dịch bệnh khuyến khích sử dụng DEET trong vùng dịch bệnh do hiệu quả lâm sàng đã được chứng minh, lại không có tác dụng phụ. Tuy nhiên, phần lớn sản phẩm sử dụng để chống muỗi nói riêng và côn trùng nói chung đang bán trên thị trường là sản phẩm nhập khẩu hoặc của các công ty nước ngoài phân phối, đóng gói tại Việt Nam nên giá thành khá cao. Ở nước ta chưa có tập thể, cá nhân nào công bố nghiên cứu điều chế hoạt chất này.

leftcenterrightdel
Tiến sĩ Bùi Thùy Trang (thứ ba, từ phải sang) tại Chương trình vinh danh Phụ nữ quân đội tiêu biểu giai đoạn 2012-2022. Ảnh do nhân vật cung cấp 

Mong muốn tự điều chế được hoạt chất DEET, hạ giá thành sản phẩm để bộ đội được trang bị cá nhân khi làm nhiệm vụ, Tiến sĩ Bùi Thùy Trang đã xúc tiến Đề tài “Nghiên cứu điều chế hoạt chất diethyltoluamide ứng dụng chống muỗi và côn trùng trong hành quân, trú quân và huấn luyện dã ngoại”, với sự tham gia của Thiếu tá, Thạc sĩ Nguyễn Thị Hồng Hạnh. Đề tài có hai nhiệm vụ chính. Một là, điều chế thành công hoạt chất DEET và tối ưu các điều kiện phản ứng để đưa ra được quy trình sản xuất. Hai là, pha dung dịch từ hoạt chất DEET mà đề tài điều chế được để thử nghiệm khả năng chống muỗi và côn trùng của sản phẩm.

Đề tài thiết thực này nhanh chóng nhận được sự ủng hộ, khích lệ của lãnh đạo, chỉ huy các cấp. HVHC chấp nhận cho nghiên cứu và triển khai thử nghiệm sau khi điều chế ra hoạt chất. Đồng nghiệp của chị trong và ngoài học viện giúp đỡ về thiết bị phản ứng, máy móc hiện đại để xác định công thức phân tử hợp chất điều chế và độ tinh khiết của sản phẩm. Thủ trưởng và cán bộ, chiến sĩ Sư đoàn 301 (Bộ tư lệnh Thủ đô Hà Nội) cùng với cán bộ, học viên Lớp B 150B, Hệ Đào tạo sau đại học của HVHC nhiệt tình, hào hứng tham gia thử nghiệm sản phẩm của đề tài.

Những đêm dài thao thức

Đề tài được triển khai trong thời gian đại dịch Covid-19 hoành hành khắp thế giới. Cả trong và ngoài nước đều thực hiện phong tỏa, hạn chế đi lại để chống dịch nên việc nghiên cứu gặp rất nhiều khó khăn, đặc biệt là tìm nguồn mua hóa chất. Mua được rồi, hóa chất lại về rất chậm. Bên cạnh đó, việc mượn, nhờ phòng thí nghiệm và các thiết bị hỗ trợ kỹ thuật chuyên ngành của đơn vị khác (vì ở HVHC, Bộ môn Hóa, Khoa Khoa học cơ bản không có các thiết bị chuyên ngành hữu cơ chuyên sâu) trong điều kiện giãn cách xã hội để phòng, chống dịch cũng gặp nhiều trở ngại.

Thời hạn của đề tài chỉ có một năm, quá hạn hẹp so với quá trình nghiên cứu tối ưu hóa quy trình sản xuất sản phẩm. Trong khi đó, nhiệm vụ giảng dạy vẫn là chủ yếu đối với Tiến sĩ Bùi Thùy Trang. Ở nhà, con lớn 10 tuổi, con nhỏ mới hơn 1 tuổi đang rất cần sự chăm sóc, dạy dỗ của mẹ... Một khó khăn nữa, bắt tay vào nghiên cứu đề tài cũng đồng thời phải hạn chế chi tiêu cho gia đình để có tiền bổ sung cho chi phí bảo đảm công trình (vì kinh phí trên cấp để thực hiện đề tài khá hạn hẹp).

Khó khăn tuy nhiều nhưng không cản được ý chí quyết tâm của chị. Để sản phẩm của đề tài nhanh đến với bộ đội, chị đã “tương kế tựu kế”, lập kế hoạch chặt chẽ, biến nguy cơ thành cơ hội. Ứng phó với những biến động bất thường, nhất là trong điều kiện phòng, chống dịch Covid-19, Tiến sĩ Bùi Thùy Trang chú trọng tổ chức nhóm rút kinh nghiệm và điều chỉnh kế hoạch thực nghiệm một cách nghiêm túc. Chạy đua với thời gian nhưng vẫn phải tuyệt đối giữ nguyên tắc của quy trình nghiên cứu. Các phản ứng hóa hữu cơ diễn ra trong thời gian dài, xử lý phản ứng cần nhiều thì giờ. Thời gian làm thực nghiệm có thể liên tục trong vài ngày mới bảo đảm tiến độ cũng như hiệu suất. Chị đã tính toán tỉ mỉ, sử dụng ngày thứ 7, chủ nhật, các buổi tối và tranh thủ ngoài giờ hành chính để làm thực nghiệm.

Thời gian bị phong tỏa bởi dịch Covid-19, chị điều hành nhóm tập trung nghiên cứu các tài liệu của nước ngoài, xem xét những yếu tố về các điều kiện phản ứng; tìm ra những ưu điểm, nhược điểm của phương pháp nghiên cứu điều chế. Từ đó, tính toán phương án tối ưu cho việc sử dụng các phương pháp phù hợp với điều kiện trong nước và điều kiện thực tế của đơn vị.

Suốt thời gian làm đề tài, đêm đêm gia đình nhỏ của Tiến sĩ Bùi Thùy Trang như “trực chiến”. Chị ru cho con ngủ rồi trở dậy mở máy tính để chuẩn bị bài giảng, sau đó lại cặm cụi nghiên cứu điều chế hoạt chất, viết các bài báo khoa học gửi đăng trên tạp chí uy tín trong và ngoài nước, đáp ứng yêu cầu về tính cập nhật, tính mới mẻ và tính thời sự của các hoạt động nghiên cứu...

Một đêm sâu sau chuỗi ngày vật lộn với công việc, con trai nhỏ lên cơn sốt trên tay chồng, chị Trang vội rời máy tính đỡ con cho chồng. Bất ngờ trời nổi giông và tiếng sét đinh tai choáng óc đã phá hỏng thiết bị truyền tải điện đến khu dân cư. Máy tính tắt ngấm, màn hình đen thui. Tay ôm con, mắt thất thần nhìn vào màn hình máy tính chưa kịp lưu văn bản số liệu mà biết bao công sức mới lập được, chị bật khóc!...

Những lúc như thế, chị thấy mình như kiệt sức, đối mặt với nguy cơ bỏ dở công trình. Song, nghĩ đến bộ đội hành quân nơi rừng sâu, núi thẳm, chốn biên cương, hải đảo... đang chống chọi với muỗi, với vắt và các loại côn trùng khác để giữ sức khỏe làm nhiệm vụ, chị lại vững bước đi tiếp. Anh Quang, chồng chị, cứ xong việc cơ quan lại tập trung tiếp sức cho vợ bằng cách vừa cổ vũ, động viên, vừa “đảm đang” mọi việc nội trợ, trông nom, chăm sóc các con; lương tháng của anh dành hết cho chị bồi dưỡng sức khỏe và chi dùng nghiên cứu đề tài...

Công trình nghiên cứu hoàn thành, mừng vì thành quả lao động bao nhiêu thì chị cũng vui vì tình bạn, tình đồng nghiệp bấy nhiêu. Công trình nghiên cứu đã tạo thêm cho chị những kinh nghiệm về tổ chức hoạt động nhóm trong nghiên cứu khoa học; nhân lên sự chung sức, đồng lòng với chị của người cộng sự-Thiếu tá, Thạc sĩ Nguyễn Thị Hồng Hạnh. Từ thành công này, các chị sẽ tiếp tục sự nghiệp giảng dạy và nghiên cứu khoa học để cho ra đời những công trình có giá trị cao hơn.

Giờ đây, Thiếu tá, Tiến sĩ Bùi Thùy Trang, cán bộ Ban Kế hoạch, Phòng Đào tạo, Học viện Hậu cần và Thiếu tá Lê Quang, Trưởng ban Doanh trại, Phòng Hậu cần, Bệnh viện Trung ương Quân đội 108 cùng hai con trai càng thêm hạnh phúc với những thành công trong công việc. Nhiều người thân quen bảo rằng, ngoài tình yêu thương vô bờ, vợ chồng chị còn có tình đồng đội, tương trợ giúp đỡ nhau tuyệt vời!

PHẠM XƯỞNG