Rút kinh nghiệm từ đợt mưa lũ lịch sử tại Nam Trung Bộ - Bài 4: Sống chung với thiên tai - cần giải pháp căn cơ (Tiếp theo và hết)

Nhà chống lũ cho người dân vùng lũ

Trong trận lũ vừa qua, các địa phương ở phía Đông tỉnh Đắk Lắk bị thiệt hại rất nặng nề, trong đó các khu vực dọc sông Ba ngập sâu, trên 90% số hộ dân ngập 2-8m, nhà cấp 4 phần lớn ngập đến mái. Đặc biệt, ở các xã Hòa Thịnh, Hòa Mỹ, Tây Hòa, Phú Hòa 1, Tuy An Bắc, Đồng Xuân, Xuân Phước, Tuy An Đông, phường Phú Yên... hàng chục nghìn hộ dân phải di dời khẩn cấp. Đồng chí Lê Chí Hoại, Chủ tịch UBND xã Hòa Thịnh cho biết: “Hòa Thịnh có gần 8.300 căn nhà cấp 4 bị ngập hoàn toàn. Khi nước lũ đang lên nhanh, chúng tôi sơ tán người dân bằng cách chuyển từ nhà cấp 4 sang nhà cao tầng. Nếu không có những ngôi nhà cao tầng lân cận thì thiệt hại về người sẽ rất lớn. Từ thực tế đó rất cần sự quan tâm hỗ trợ của trên giúp người dân xây dựng các nhà chống lũ-đó là “phao cứu sinh” để người dân chủ động ứng phó với những trận lũ khủng khiếp như vừa qua”.

Tìm hiểu chúng tôi được biết, tại những địa phương có “thâm niên” hứng chịu lũ lụt, như các xã ở khu vực hạ lưu sông Ngàn Phố (tỉnh Hà Tĩnh) đã chủ động xây dựng “nhà chòi” tránh lũ, cất giữ được lương thực, thực phẩm, vật dụng, giúp người dân không còn phải chạy lũ triền miên. Hay ở thôn Tiền Phong, xã Đức Quang (tỉnh Hà Tĩnh), với sự hỗ trợ của trên, đã có hàng chục ngôi nhà chống lũ hai tầng được xây dựng, giúp người dân tránh lũ tại chỗ hiệu quả. Nhà được thiết kế tầng 1 có thể chịu ngập, tầng hai là nơi trú ẩn và sinh hoạt an toàn khi nước dâng cao. Đặc biệt, tại các khu vực hạ du của tỉnh Hà Tĩnh đã xây dựng nhiều nhà văn hóa cộng đồng kết hợp tránh lũ trên các gò đất cao. Công trình được thiết kế 2 tầng, diện tích khoảng 400m². Tầng 1 hoạt động thể thao, giải trí; tầng 2 có thể chứa được hàng trăm người, có bếp ăn, khu vệ sinh. Trong điều kiện bình thường, nhà văn hóa phục vụ hoạt động thể dục-thể thao, sinh hoạt cộng đồng. Trận lũ tháng 9-2024, các nhà văn hóa cộng đồng kết hợp tránh lũ đã phát huy công năng hiệu quả: Tầng 1 dùng để chứa gia súc, gia cầm, tầng 2 là nơi người dân tránh trú, bảo đảm an toàn.

Phối cảnh nhà sinh hoạt cộng đồng kết hợp tránh lũ ở Hà Tĩnh.

Theo đồng chí Cao Đức Phát, nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Chủ tịch Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai: Thực tiễn đã chứng minh tính hiệu quả của nhà chống lũ; nên tiếp tục nghiên cứu, nhân rộng mô hình này. Xây dựng nhà chống lũ không chỉ là việc của riêng từng hộ gia đình mà cần có sự phối hợp của toàn xã hội để xây nhà kiên cố, đủ độ cao. Những giải pháp từ nhà sàn, nhà kiên cố, nhà phao, nhà nổi... đều mang lại hiệu quả tùy từng khu vực. Đặc biệt, nhà văn hóa cộng đồng kết hợp tránh lũ ở các khu vực hạ du, vùng trũng cần được xây dựng ở mỗi thôn, bản và trang bị các phương tiện cứu hộ, cứu nạn như ca nô, xuồng, vật chất, thậm chí có dự trữ lương thực, nước uống tại chỗ, bảo đảm sinh hoạt tạm thời cho người dân khi xảy ra thiên tai.

Nâng cấp hệ thống cảnh báo, báo động

Đồng chí Nguyễn Hồ Bảo Khôi, Phó chủ tịch UBND phường Phú Yên (tỉnh Đắk Lắk) chia sẻ với chúng tôi: Từ ngày 13 đến 15-11, sau khi có dự báo mưa lớn, chính quyền phường thông báo đến các khu phố chủ động công tác ứng phó. Chiều 19-11, khi nước lũ bắt đầu lên nhanh, phường kích hoạt mọi hệ thống thông báo, báo động từ gõ kẻng, phát tin trên trang thông tin của phường đến các mạng xã hội... để người dân kịp di dời người và tài sản. Nếu như trước đó xác định được lượng mưa thế nào, sẽ gây ngập đến đâu, hướng dẫn cách sơ tán, phòng tránh ra sao... để truyền tải thông tin kịp thời, chính xác đến người dân thì chắc chắn sẽ hạn chế thiệt hại hơn.

Cán bộ, chiến sĩ Ban chỉ huy Phòng thủ khu vực 6-Tuy Hòa (Bộ CHQS tỉnh Đắk Lắk) ứng cứu người dân trong trận lũ tháng 11-2025.

Mặc dù thời gian qua, hệ thống quan trắc và cảnh báo đã được cải thiện theo hướng hiện đại, đồng bộ, nhất là hệ thống quan trắc khí tượng, thủy văn tự động đã được mở rộng và nâng cấp, nhưng thiên tai ngày càng diễn biến phức tạp và cực đoan, đòi hỏi hệ thống dự báo, cảnh báo phải nhanh, chính xác. Theo các chuyên gia, thiết bị và công nghệ hiện tại của nước ta chỉ có thể cảnh báo nguy cơ trong một vùng rộng và khung thời gian tương đối, khả năng dự báo chính xác đến từng thôn, xóm còn hạn chế, nhất là lũ quét, sạt lở, lốc mạnh, lốc xoáy... Bên cạnh đó, biên độ bao phủ và độ phổ cập cảnh báo chưa rộng khắp, nhất là vùng sâu, vùng xa, miền núi, khu vực ven sông, nơi thiên tai thường xảy ra. Hạ tầng, phương tiện truyền thông, nhân lực, quy trình truyền tin phức tạp, nhiều khâu, nhiều bước cũng là rào cản làm chậm quá trình ứng phó với thiên tai của người dân...

Theo đồng chí Cao Đức Phát, việc cảnh báo, báo động thiên tai đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiệt hại về người và tài sản, giúp người dân và các cơ quan chức năng có thông tin kịp thời, từ đó có thể thực hiện các biện pháp phòng ngừa, ứng phó hiệu quả với các tình huống. Với sự phát triển mạnh mẽ của khoa học-công nghệ, chúng ta phải chuyển mạnh từ kinh nghiệm sang tư duy chủ động, dựa trên dữ liệu và công nghệ; ngoài dữ liệu vệ tinh, hệ thống đo mưa tự động, radar, cảm biến đo nhiệt độ, gió, mực nước, lưu tốc, dịch chuyển đất đá cần phải triển khai rộng rãi. Đồng thời, xây dựng mô phỏng rủi ro ngập lụt, sạt lở theo vùng, cấp độ để cảnh báo chủ động, kể cả khi mất điện, mất sóng thông tin liên lạc...

Quy hoạch, vận hành thủy điện và công trình thoát lũ

Một trong những tác nhân làm lũ lên rất nhanh và gây ngập lụt sâu, diện rộng ở các tỉnh Nam Trung Bộ vừa qua là quy trình vận hành liên hồ chứa trên một số lưu vực sông chưa hợp lý; chưa kịp thời cập nhật bổ sung các yếu tố khí hậu, khí tượng cực đoan như mưa đặc biệt lớn bất thường, kéo dài trên diện rộng; khi thiết kế, xây dựng quy trình vận hành trước đây chưa lường hết; một số nơi phản ứng thiếu linh hoạt trước các tình huống mưa lũ cực đoan, dị thường.

Lực lượng vũ trang tỉnh Gia Lai ứng cứu người dân trong trận lũ lịch sử tháng 11-2025.

Lực lượng vũ trang tỉnh Đắk Lắk ứng cứu người dân trong trận lũ lịch sử tháng 11-2025.

TS Nguyễn Đính, chuyên gia thủy văn học Viện Công nghệ môi trường, Giảm nhẹ thiên tai và Biến đổi khí hậu (Liên hiệp Hội Khoa học và Kỹ thuật TP Huế) cho rằng: Trên lưu vực sông Ba hiện có 28 hồ chứa thủy lợi, thủy điện lớn, nhỏ với tổng dung tích chứa tới 1,6 tỷ mét khối, nhưng chỉ có 6 hồ có thiết kế cắt, giảm lũ với tổng dung tích 530 triệu mét khối. Thực tế, khi các hồ đập thủy điện trên hệ thống sông Ba được đưa vào khai thác, vùng hạ du sông Ba phía Đông tỉnh Đắk Lắk xảy ra nhiều đợt lũ lụt nghiêm trọng. Đặc biệt, ngày 19-11 vừa qua, thủy điện sông Ba Hạ tăng lưu lượng xả lên tới 16.100m³/s, là mức xả cao nhất từ khi đưa vào vận hành. Nếu trước đó vài ngày, thủy điện sông Ba Hạ xả 1/2 lượng nước trong hồ sẽ kéo dài được thời gian cắt lũ, giảm cường độ lũ để hạ lưu có thêm thời gian chuẩn bị ứng phó, sơ tán đến nơi an toàn, giảm được nhiều tổn thất.

Qua phân tích của TS Nguyễn Đính có thể thấy, tổng dung tích của các hồ thủy điện trên sông Ba là 1,6 tỷ mét khối, trong khi tổng dung tích cắt lũ chỉ 530 triệu mét khối là chưa hợp lý, chưa đủ an toàn phòng lũ cho vùng hạ du trong điều kiện thiên tai cực đoan gia tăng như hiện nay, cần tính toán cân đối để tăng dung tích phòng lũ lên đáng kể trong thời gian tới. Mặt khác, quy trình vận hành hồ đập đón, xả lũ thiếu khoa học đã góp phần gây ngập lụt đặc biệt nghiêm trọng. 

Từ thực tiễn, không thể phủ nhận rằng nhiều năm qua, các hồ chứa lớn, nhất là tại sông Hồng, sông Mê Công đã giảm đáng kể rủi ro lũ cho vùng hạ du. Khi dự báo mưa chính xác và vận hành theo đúng quy trình, hồ thủy điện giữ vai trò cắt lũ hiệu quả, đồng thời bảo đảm nước cho sản xuất sau mùa mưa. TS Nguyễn Đính cho rằng, quy hoạch thủy điện phải khoa học, có tầm nhìn dài hạn; vận hành phải minh bạch, tuân thủ nghiêm quy trình, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ; rừng đầu nguồn phải được bảo vệ và trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp làm thủy điện phải được đặt song hành với lợi ích kinh tế. Thay vì quy hoạch thủy điện riêng lẻ, cần tích hợp với thủy lợi, tài nguyên nước, môi trường và phát triển kinh tế-xã hội. Mặt khác, quá trình xây dựng phải thiết kế các hợp phần dung tích như dung tích chết, dung tích bảo đảm phát điện, dung tích phòng lũ, dung tích siêu cao...

Quy trình vận hành liên hồ chứa trên lưu vực sông Ba được ban hành theo Quyết định số 878/QĐ-TTg ngày 18-7-2018 của Thủ tướng Chính phủ, nêu rõ: Trong điều kiện bình thường, thẩm quyền quyết định việc vận hành hồ như thế nào là thuộc về chủ hồ. Khi có bão khẩn cấp, áp thấp nhiệt đới gần bờ hoặc có các hình thế thời tiết khác có khả năng gây mưa, lũ mà trong vòng 24 đến 48 giờ tới có khả năng ảnh hưởng trực tiếp đến các địa phương hoặc dự báo có mưa, lũ hoặc xuất hiện lũ thì việc quyết định vận hành hồ thuộc thẩm quyền của trưởng ban chỉ huy phòng thủ dân sự tỉnh. Trường hợp có tình huống bất thường thì chủ tịch UBND tỉnh báo cáo cấp có thẩm quyền cao hơn quyết định. Trong trường hợp cần thiết khác do Thủ tướng hoặc Trưởng ban chỉ đạo Phòng thủ dân sự quốc gia quyết định. 

Từ thực tiễn, cần tiếp tục nghiên cứu ban hành quy chế, quy định rõ quy trình vận hành hồ thủy điện, cắt lũ ra sao? Trách nhiệm của người điều hành thế nào để bảo đảm điều tiết, tránh lũ; cơ chế hỗ trợ của Nhà nước đối với những thủy điện thực hiện xả nước trước để đón lũ, nhưng sau đó không có lượng mưa như dự báo dẫn đến thiếu nước, ảnh hưởng đến sản xuất điện...

Người dân xã Hòa Thịnh (tỉnh Đắk Lắk) nhận hàng cứu trợ.

Một trong những nguyên nhân dẫn đến thoát lũ chậm và ngập sâu cần được nghiên cứu để có giải pháp khắc phục là một số công trình đường giao thông, dự án khu đô thị, khu công nghiệp... vô tình trở thành vật cản dòng chảy. Điều này đã được nhiều chuyên gia khuyến cáo, các địa phương cần tiến hành kiểm tra, rà soát và có biện pháp xử lý phù hợp, hiệu quả.  

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Xã hội xem các tin, bài liên quan.