“Giữ lửa” đam mê với nghề truyền thống

Cách trung tâm TP Hà Nội khoảng 25km đi xe máy, làng nghề chuồn chuồn tre Thạch Xá hiện lên trước mắt tôi thật yên bình như cách những cánh chuồn chuồn xuất hiện trong ký ức tuổi thơ của nhiều đứa trẻ. Tại đây, tôi đã có cơ hội trực tiếp chứng kiến người nghệ nhân tạo nên những chú chuồn chuồn tre rực rỡ.

Tìm đến cơ sở sản xuất chuồn chuồn tre lâu đời Liên Xoan, tôi gặp bà Nguyễn Thị Xoan (thôn 8, Thạch Xá, Thạch Thất, Hà Nội) là người nghệ nhân hiếm hoi còn “giữ lửa” đam mê với nghề làm chuồn chuồn tre trong làng. Người phụ nữ với dáng hình nhỏ nhắn cùng chiếc kính cận đang tập trung, tỉ mỉ trong từng thao tác lắp ghép cánh chuồn chuồn để tạo thành hình dáng hoàn chỉnh.

Với 20 năm làm nghề, bà Xoan chia sẻ về những công đoạn tạo nên một sản phẩm chuồn chuồn tre hoàn chỉnh đến tay người mua. Khi được tận mắt chứng kiến cả quá trình tỉ mẩn từng công đoạn của chị Xoan để hoàn thiện sản phẩm, tôi mới thấy được sự phức tạp trong các công đoạn làm chuồn chuồn tre.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Xoan tỉ mỉ trong khâu lắp ghép hoàn thiện chuồn chuồn tre.

Hướng về phía những cây tre xếp chồng chất trong xưởng, nghệ nhân Nguyễn Thị Xoan giải thích về những khâu làm nên chú chuồn chuồn tre. Việc chọn nguyên liệu thô ban đầu là cây tre cũng rất quan trọng, tre bánh tẻ là lựa chọn phù hợp vì cây sẽ không quá non hoặc quá già. Cây tre khi mang về sẽ cạo đi lớp vỏ xanh bên ngoài, phơi nhiều nắng nhằm bốc hơi hết nước của thân tre, rồi chia chúng thành những thanh tre nhỏ dần, để gọt, dũa thành các bộ phận của con chuồn chuồn. Bởi nguyên lý của chú chuồn chuồn tre này là sự thăng bằng nên các bộ phận cấu thành như: Thân, cánh, mình... phải được làm một cách tỉ mỉ, theo tỉ lệ riêng. Quan trọng nhất là phần mỏ vì khi đó trọng tâm sẽ dồn vào duy nhất một điểm này, giúp chúng có thể đứng được mà không sợ rơi. Đầu tiên là chiếc mỏ, được làm cong bởi thanh sắt được nung nóng đỏ. Sau đó mới lắp ghép các bộ phận khác vào thân chuồn chuồn.

Để tô điểm cho chuồn chuồn tre những màu sắc rực rỡ, họa tiết nổi bật, nghệ nhân sẽ sơn bằng sơn dầu. Bà Xoan khẳng định, chỉ sơn dầu mới đảm bảo được độ bóng khi lên màu và chống nước tốt. Nếu thường trời mát và hanh thì làm xong chỉ cần phơi một đêm, nhưng khi trời nồm sẽ cần tới 2 ngày đế sơn khô. Muốn màu sắc chuồn chuồn đẹp, bền việc tô màu cũng đòi hỏi nghệ nhân phải có kỹ thuật khéo léo để màu ra được đều tay...

Vừa làm, bà Nguyễn Thị Xoan vừa tâm sự: “Hiện nay trong làng có duy nhất gia đình tôi còn duy trì nghề làm chuồn chuồn tre bởi nhiều gia đình gặp khó khăn trong khâu đầu ra hoặc đi làm công nhân kiếm thu nhập tốt hơn. Nhưng nhân công của xưởng hiện nay đều là người trong làng. Như vậy, mình vừa duy trì được nghề truyền thống, vừa tạo công ăn việc làm cho người trong làng” thêm. Bất chấp nhiều khó khăn của nghề thủ công truyền thống trong cơ chế thị trường, những năm qua nghệ nhân Nguyễn Thị Xoan luôn nỗ lực lưu giữ những ký ức tuổi thơ qua những con chuồn chuồn tre rực rỡ sắc màu. Đây không chỉ là nghề gắn bó với chị 20 năm mà còn chị đã chắp cánh cho những chú chuồn chuồn bay cao, bay xa như một hướng đi bền vững cho gia đình.

Được săn đón theo một cách riêng

Trong thời buổi công nghệ ngày nay, mọi người đang dần đắm chìm trong thế giới hiện đại của những thiết bị điện tử mới mẻ, những trò chơi trên mạng đầy hấp dẫn mà vô tình lãng quên đi những món đồ chơi truyền thống. Thế nhưng, điều đó không đồng nghĩa với việc mọi thứ sẽ bị mai một mà cần có sự thích ứng linh hoạt theo nhu cầu của xã hội. Chuồn chuồn tre của gia đình nghệ nhân Nguyễn Thị Xoan tại làng nghề Thạch Xá đã thích ứng với cách thức quảng bá và giá trị mới như thế.

Những chú chuồn chuồn tre hoàn thiện đẹp đẽ với hình lá cờ Úc trên cánh.

Trên trang mạng xã hội facebook về chuồn chuồn tre làng Thạch Xá thu hút nhiều lượt theo dõi, các bài viết đăng tải chủ yếu là những dự án kết hợp với các bên để truyền bá sản phẩm chuồn chuồn tre, những lô hàng lớn lên tới vài nghìn con sang nước ngoài… Người dùng có thể tương tác, đặt hàng trực tiếp qua số điện thoại hoặc qua các trang mạng xã hội. Thông thường, giá bán một con chuồn chuồn tre vẽ theo yêu cầu là 10.000 đồng, còn hàng bán đại trà như bán theo lô thì sẽ bán 5.000-7.000 đồng/con. Theo bà Xoan: "Khách đặt hàng vô cùng đa dạng từ các chợ đầu mối, người buôn, khách du lịch cả trong và ngoài nước. Rất nhiều lô hàng được đặt từ người nước ngoài lên tới hàng chục nghìn con”. 

Nghệ nhân hướng dẫn du khách nhí tô màu chuồn chuồn tre.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Xoan chia sẻ thêm, du khách đến xưởng cũng có thể trực tiếp trải nghiệm tô màu chuồn chuồn tre thô, nguyên bản chưa tô màu hoặc trang trí trên chuồn chuồn đã được tô sơn dầu sẵn. Tuy nhiên, tại đây du khách sử dụng màu sơn nước để tô màu vì đặc tính dễ khô, bám dính bề mặt tốt và có thể dễ dàng tẩy rửa nếu dính ra tay khác hẳn với sơn dầu chuyên dụng. Chi phí cho trải nghiệm này là 30.000 đồng, cùng với đó du khách sẽ được mang về một chú chuồn chuồn tự mình trang trí và một chú chuồn chuồn đã được nghệ nhân tỉ mỉ làm.

Với những nỗ lực của người Thạch Xá để gìn giữ và lan tỏa nghề truyền thống, những cánh chuồn chuồn sẽ tiếp tục được chắp cánh bay cao, bay xa hơn, không chỉ trong ký ức của người Việt!

Bài, ảnh: THU QUỲNH