Trên con phố Hàng Quạt (quận Hoàn Kiếm, Hà Nội), có một căn nhà cũ kỹ, nằm lọt thỏm giữa những căn nhà mới san sát bên cạnh. Trước cửa căn nhà treo một tấm biển với vẻn vẹn 4 chữ “Khuôn, oản, xôi, bánh” đủ để ai nhìn vào cũng biết ở đây bán cái gì. Trong không gian chưa đầy 10m2, trên những bức tường cũ treo đủ các loại khuôn bánh như cá chép, hoa hồng… Đó là cửa hàng của ông Phạm Văn Quang, một trong những người thợ còn giữ được nghề làm khuôn bánh Trung thu của đất Hà Thành.

Ông Phạm Văn Quang sinh năm 1955 và lớn lên trong gia đình 3 đời làm nghề mộc ở huyện Thường Tín, Hà Tây (nay thuộc Hà Nội). Nhận thấy trên phố có nhịp sống nhộn nhịp, phát triển nên những năm 1960 gia đình ông chuyển lên phố Hàng Quạt sinh sống và lập nghiệp. Ngôi nhà cổ số 59 là nơi bán hàng, cũng là nơi sinh hoạt của gia đình, còn xưởng sản xuất khuôn gỗ vẫn ở Thường Tín. Cái nghề truyền thống của gia đình gắn chặt đời ông vào những khuôn, khay, dùi, đục, thấm thoát đến nay đã hơn 40 năm.

Ông Phạm Văn Quang có hàng chục năm tuổi nghề làm khuôn bánh Trung thu bằng gỗ. 

Nhớ lại thời đỉnh cao của nghề làm khuôn bánh, ông Quang cho biết, cứ đến dịp Trung thu, phố Hàng Quạt lúc nào cũng rộn ràng những tiếng đục đẽo, tiếng dập khuôn. Tuy nhiên, vài năm trở lại đây, do sự phát triển nền kinh tế thị trường, nghề làm khuôn bánh dần mai một, chỉ còn lại cửa hàng của ông Quang vẫn còn giữ được nghề làm khuôn. Song để đáp ứng nhu cầu của thị trường, ông Quang còn nhận làm thêm cả khuôn oản, xôi, bánh, khắc con dấu…

Theo ông Phạm Văn Quang, để làm một chiếc khuôn bánh, trước hết phải tìm được loại gỗ phù hợp. Gỗ thường dùng để làm khuôn bánh là gỗ thị già và gỗ xà cừ, vì 2 loại gỗ này bền, mịn, dễ gia công, ít mối mọt, có độ dẻo, độ rắn… phù hợp với việc chạm khắc hoa văn. Từ một khúc gỗ trở thành một khuôn bánh có hồn phải trải qua nhiều công đoạn, từ xẻ gỗ, xử lý độ ẩm để tránh hư hỏng gỗ, cắt phôi theo yêu cầu của khách hàng, bào nhẵn…

Khó khăn nhất trong việc làm khuôn là công đoạn đục, từng khâu cần sự tỉ mỉ và độ chính xác cao, bởi nếu đục không chuẩn hoa văn sẽ bị thay đổi và trọng lượng bánh cũng thay đổi theo. Vì vậy, là một người cẩn thận, sau khâu đục thô của thợ phụ, ông Quang sẽ là người trực tiếp đục, khắc hoa văn để hoàn chỉnh sản phẩm. Đối với những khuôn nhỏ, ông chỉ mất khoảng 1-2 tiếng là xong, những đối với khuôn to thì sẽ mất gần cả tháng để hoàn thiện. Theo ông Quang, tuổi thọ của những chiếc khuôn gỗ này có thể kéo dài hàng chục năm, chỉ cần sau khi sử dụng rửa sạch, để nơi khô ráo.

 
Hàng trăm khuôn bánh làm thủ công từ gỗ trong cửa hàng. 

Có độ “ngông” của một người yêu nghệ thuật, lại là người thợ giỏi có nhiều năm kinh nghiệm, song ông Quang lại có quan điểm riêng về nghề. “Nghề này quan trọng nhất là hiểu được nhu cầu của khách để làm ra những chiếc khuôn mà người mua cảm thấy thích. Những chiếc khuôn bánh đẹp không phải người thợ cảm thấy đẹp mà là người khách cảm thấy ưng ý, hài lòng khi nhìn thấy. Do đó, tôi thường nói, khách hàng chính là thầy của tôi, tôi học từ khách của mình chứ không qua trường lớp nào cả”, ông Quang chia sẻ.

Nói về ý tưởng để làm ra những chiếc khuôn, ông Quang cho hay, khuôn bánh Trung thu cũng được coi như một tác phẩm mỹ thuật, một bức tranh âm bản. Mọi ý tưởng đều xuất phát từ cuộc sống, từ thiên nhiên, từ văn hóa. Bởi vậy, đằng sau một cái khuôn đều có ý nghĩa khác nhau, vì nó được tạo ra trên những câu chuyện của khách hàng. Có người thì muốn đúc giữ kỷ niệm tuổi trẻ, người khác lại muốn khắc họa biểu tượng lịch sử, phố phường để gửi đi làm quà tặng cho bạn bè gần, xa. Hàng trăm, hàng nghìn chiếc khuôn gỗ thủ công, không có bất kỳ cái nào giống cái nào.

Hơn 40 năm gắn bó với khuôn bánh Trung thu, đối với ông Quang, đó không chỉ là cái nghề mà còn là nghiệp. Theo thăng trầm thời gian, chẳng còn mấy ai theo nghề làm khuôn thủ công. Nhưng chừng nào những người như ông Quang vẫn còn, nghề làm khuôn bánh truyền thống sẽ vẫn tồn tại như một cách lưu giữ những nét đẹp tài hoa, độc đáo của Thủ đô Hà Nội nghìn năm văn hiến.

Bài, ảnh: THU HOÀI – MINH HUYỀN

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.