Từ làng nghề thất truyền đến hành trình “đánh thức” ký ức

Tranh Kim Hoàng ra đời vào nửa sau thế kỷ XVIII, bắt nguồn từ dòng họ Nguyễn Sĩ ở Thanh Hóa - những người mang nghề khắc ván, in tranh ra vùng Kim Hoàng lập nghiệp. Từ bàn tay của họ, kỹ thuật in mộc bản tinh xảo được truyền lại và phát triển thành một dòng tranh riêng biệt. Khác với tranh Đông Hồ in trên giấy điệp trắng hay Hàng Trống mang hơi hướng đô thị, tranh Kim Hoàng in trên nền giấy hồng điều đỏ rực, tạo nên sắc thái ấm áp, rực rỡ và đầy sinh khí như hơi thở của mùa xuân trong văn hóa Việt.

Từng bức tranh Kim Hoàng treo trong mỗi nếp nhà ngày Tết không chỉ để trang trí, mà còn gửi gắm ước vọng cát tường, sung túc và bình an, phản ánh niềm tin của người Việt vào sự hài hòa giữa con người, thiên nhiên và trời đất.

Tranh “Thần Kê” do nghệ nhân Đào Đình Chung phục dựng.

Năm 1915, một trận lụt lớn đã cuốn trôi phần lớn ván in ở làng. Sau năm 1945, nghề tranh Kim Hoàng hoàn toàn thất truyền. 

Sinh ra ngay tại vùng đất ấy, nghệ nhân Đào Đình Chung không khỏi tự hào khi nghe kể về truyền thống và day dứt khi thấy làng quê không còn cảnh người làm tranh, không còn sắc đỏ treo Tết như các cụ xưa. “Lớn lên giữa ký ức về nghề cũ, tôi luôn tự hỏi: Vì sao ông cha mình làm được mà con cháu lại để mất?” - ông kể.

Năm 2014, trong một lần gặp nhà nghiên cứu Nguyễn Thị Thu Hòa, ông Chung được khơi gợi cảm hứng phục dựng dòng tranh thất truyền. Họ bắt đầu hành trình đầy gian nan: Tìm lại bản khắc cổ, phục chế màu, và đặc biệt là tái tạo giấy đỏ - linh hồn của tranh Kim Hoàng. “Chúng tôi phải thử hàng trăm lần nhuộm và phơi để ra được sắc đỏ chuẩn như xưa. Màu đỏ này không phải chỉ để đẹp, nó là màu của may mắn, của niềm tin và sự sống” - nghệ nhân nhớ lại.

Giữ nghề như giữ một phần hồn Việt

Khi đã có được nền giấy đỏ, ông Chung tiếp tục phục dựng các ván in dựa trên ảnh tư liệu cổ và các bản phác cũ. Mỗi đường khắc, mỗi lớp mực đều được tính toán kỹ lưỡng. Năm 2015, bức “Thần Kê” đầu tiên được hoàn thiện. Đây là dấu mốc quan trọng khẳng định rằng dòng tranh Kim Hoàng thực sự có thể hồi sinh.

Từ đó đến nay, ông đã phục hồi hơn 40 mẫu tranh, trong đó có đủ 12 con giáp, cùng nhiều chủ đề sáng tạo nhưng vẫn giữ hồn dân gian. “Tranh Kim Hoàng khó ở chỗ màu đỏ nền rất mạnh, nếu không khéo pha, hình in sẽ chìm. Phải vừa giữ kỹ thuật cổ, vừa nghiên cứu màu hiện đại để tranh vừa đúng, vừa sống”, ông Chung nói.

Với nghệ nhân Đào Đình Chung, làm tranh không chỉ là lao động nghệ thuật, mà còn là giữ lại một phần văn hóa Việt. Mỗi công đoạn từ pha màu, khắc bản, in, đến phơi khô đều đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ. Người nghệ nhân chia sẻ: “Nếu trời nồm ẩm, giấy mềm, màu không ăn; chỉ khi nắng đẹp, mực mới lên đều. Tranh Kim Hoàng là tranh của thiên nhiên, của trời đất, và cả tâm người làm”.

Không chỉ phục dựng nghề, ông còn mở không gian trải nghiệm tranh Kim Hoàng, đón học sinh, sinh viên, khách du lịch tới in thử, tô thử. Người nghệ nhân tin rằng chỉ khi người trẻ được chạm tay vào ván in, nhìn màu hiện lên từ mộc bản, họ mới thật sự cảm được giá trị của di sản.

Nghệ nhân Đào Đình Chung đang thực hiện bản vẽ. 

Hiện nay, dòng tranh Kim Hoàng đã có mặt tại nhiều triển lãm và hội chợ văn hóa. Vào mỗi dịp Tết, những bức tranh đỏ rực lại được treo trang trọng trong nhiều ngôi nhà như một lời chúc bình an và thịnh vượng.

Tuy vậy, con đường giữ nghề vẫn còn nhiều gian nan. Việc sản xuất hoàn toàn thủ công khiến số lượng tranh ít, giá thành cao; đầu ra chủ yếu dựa vào đơn đặt hàng và khách du lịch. Dù thế, nghệ nhân Đào Đình Chung vẫn kiên trì: “Tôi không làm tranh chỉ để bán, mà để gìn giữ một phần hồn Việt. Nếu mình không làm, sau này con cháu sẽ chẳng còn biết Kim Hoàng là gì”.

Sắc đỏ của Kim Hoàng không chỉ là màu của giấy, mà là màu của ký ức và niềm tin, minh chứng rằng dù thời gian có xóa nhòa bao nhiêu, những giá trị dân gian vẫn có thể hồi sinh nếu có người đủ tâm và đủ bền bỉ để giữ. Từ bàn tay người nghệ nhân, sắc đỏ Kim Hoàng lại rực sáng, mang theo hơi thở của làng nghề xưa hòa vào nhịp sống mới. Đó không chỉ là hành trình khôi phục một dòng tranh, mà là cuộc hồi sinh của ký ức văn hóa Việt, nơi một người thợ lặng thầm giữ lại những giá trị đang phai mờ - để những tấm tranh đỏ ấy tiếp tục kể câu chuyện về niềm tin, sự bền bỉ và lòng yêu di sản của con người Việt Nam hôm nay.

Bài và ảnh: TRẦN KHÁNH HUYỀN

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.