Giỗ họ là lúc bà con dân tộc Mông nơi đây sum họp nội tộc, nhớ về cội nguồn và thực hành những nghi lễ tâm linh đặc sắc.

Lễ giỗ họ Và ở bản Thăm Hín, xã Nậm Càn, huyện Kỳ Sơn là một trong những lễ giỗ đặc sắc bậc nhất của người Mông ở miền Tây Nghệ An. Từ sáng sớm, đàn ông trong dòng họ đã tụ tập gọt các khúc gỗ nhỏ làm thành những con dao dùng để trừ tà. Những con dao gỗ trang trí các đường kẻ song song bằng than được xâu thành chuỗi bằng một sợi dây. Nhà có bao nhiêu đàn ông thì làm bấy nhiêu chuỗi.

Con vật tế thần của dòng họ Và là dê đực đủ lớn để bày cỗ cho cả họ ăn. Trước đó, mỗi gia đình đã phải góp một khoản tiền để mua dê. Ngoài ra, người ta còn mổ thêm gà, vịt để đủ cho cả họ ăn.

 Bữa tiệc giữa rừng trong lễ giỗ họ.

Mười giờ sáng, thầy cúng bắt đầu phần việc của mình. Ông trùm chiếc khăn màu đỏ trên đầu, che kín mặt. Người ta bưng đến một chiếc ghế gỗ dài. Thầy cúng ngồi lên ghế, hướng mặt về bàn thờ rồi ra hiệu cho một số người trong họ ra phía sau ghế vái lạy. Ông hú gọi thần linh, đầu lắc lư, tay chân múa theo nhịp điệu bài cúng. Một người đứng cạnh cầm chiếc chiêng trên tay gõ liên hồi khiến màn cúng lễ thêm náo nhiệt.

Bài cúng kéo dài quãng 4 giờ đồng hồ. Thầy cúng đã mệt, nhưng phần đáng xem của buổi lễ thì vẫn chưa diễn ra, đồ cúng được chất lên lưng dê và người ta dẫn nó vào rừng. Đây cũng là không gian chính của lễ cúng họ. Con dê hiến tế phải đủ lớn để nhà nào cũng được chia phần thịt và đủ khỏe mạnh để mang theo những thứ đồ cúng được chất trên lưng. Đầu dê dùng để tế thần rừng, những bậc tối linh đã phù hộ cho dòng họ. Người ta nhóm lửa bên đường chế biến thịt dê thành những món khác nhau, trong đó có tiết canh, thịt và nội tạng nấu chung trong một chiếc nồi lớn để chia cho cả họ.

Một nhóm người lo việc chặt cây kết thành 3 chiếc cổng tượng trưng cho lối vào thế giới tâm linh theo quan niệm của cộng đồng. Những cành cây để nguyên cả lá được uốn thành vòm, hai bên được trang trí giấy bản do người Mông tự tay làm ra và chỉ để phục vụ cúng tế. 3 chiếc cổng được bố trí thẳng hàng, cách nhau một đoạn ngắn.

Thịt chín cũng là lúc mọi người kéo nhau đến lễ hội. Trong bữa tiệc, người ta rót rượu tiết dê mời nhau. Khách phương xa tình cờ gặp lễ hội cũng được mời ăn thịt, uống rượu tiết dê... Bữa tiệc khá chóng vánh. Mọi người chỉ ngồi cùng nhau chừng hơn một giờ đồng hồ. Khi trở về, mỗi người đều phải thực hiện một nghi thức là đi qua từng cánh cổng đã được chuẩn bị sẵn để trở về bản. “Chúng ta sang một thế giới khác ăn thịt cùng thần linh. Chúng ta phải trở về theo cánh cổng này thì linh hồn mới về được”, thầy cúng làm lễ giải thích.

Huyện Kỳ Sơn có hơn 20.000 người Mông sinh sống, nhiều nhất tỉnh Nghệ An. Họ chủ yếu cư trú ở độ cao trên 1.000m so với mực nước biển. Ngôn ngữ, trang phục khá giống nhau nhưng mỗi dòng họ lại có một tập tục riêng. Trong khi ngày cúng họ của họ Lầu diễn ra sau Tết Nguyên đán thì họ Và lại tổ chức vào cuối tháng 6 âm lịch.

 Bài và ảnh: HỮU VI