Gần 22 giờ, tôi bị chuông điện thoại đánh thức. Giọng Trung tá Đinh Thị Hải Yến, nghiên cứu viên Phòng Sinh thái Nhiệt đới thuộc Chi nhánh Ven biển (Trung tâm Nhiệt đới Việt-Nga), quê ở Hà Tĩnh như rót mật vào tai, khiến cơn buồn ngủ gục đổ. Yến nhỏ nhẹ: “Sáng mai, khoảng 7 giờ, em đón anh vào thăm phòng lưu mẫu sinh học nhé. Chỉ huy chi nhánh đã nhất trí ưu tiên nguyện vọng của anh đó!”. Tôi chưa nói xong lời cảm ơn thì Yến đã cúp máy. Đêm ấy, tiếng sóng, tiếng gió từ vịnh Nha Trang cứ rì rầm như kể chuyện, như hát ru đưa tôi lạc vào thủy cung với những cảnh sắc mê hồn.
Sáng hôm sau, tại phòng lưu mẫu sinh học, tôi thực sự thất vọng vì không được nhìn thấy thủy cung như đã tưởng tượng ban đầu. Thay vào đó là cảm giác choáng ngợp bởi những chai, lọ, những chiếc bể với các dung tích khác nhau chứa mẫu vật xếp trên các giá sắt vững chắc. Theo lời giới thiệu của Yến, chi nhánh có 2 phòng chứa mẫu do Phòng Sinh thái Nhiệt đới quản lý với khoảng 1.700 mẫu sinh vật, gồm nhiều loài khác nhau ở nhiều vùng cửa sông, biển nước ta.
- Anh thích tìm hiểu về mẫu sinh vật nào để em giới thiệu?
- Ở đây có những mẫu nào đặc biệt nhất hả em?
- Nhóm mẫu nào cũng đặc biệt anh ạ! Bởi mỗi nhóm mẫu sinh vật lưu ở đây đều chứa đựng công sức và những câu chuyện lý thú. Hiện ở đây có mẫu về nhóm cá, nhóm động vật thân mềm chân đầu (mực, tuộc), nhóm động vật thân mền chân bụng (ốc biển)... Ở nhóm cá có lưu các mẫu về chình hoa, hoàng đế, chim xanh, hải sâm cát, cua huỳnh đế. Đây là tài sản cực kỳ quý đấy anh.
    |
 |
| Hình ảnh đẹp về rạn san hô. Ảnh: LÊ THÀNH |
- À, em giới thiệu cho anh về nhóm ốc biển nhé. Chúng em gọi nó là nhóm chỉ thị sinh học vì khi nó sống ở đâu thì ở đấy có rạn san hô. Chúng có tập tính là đi kiếm ăn vào ban đêm và đi theo ánh sáng nên muốn lấy mẫu của chúng thì phải chọn cách lặn xuống tìm kiếm dưới đáy biển vào ban đêm. Hiện nay chi nhánh lưu được 44 loài động vật thân mềm chân bụng phân bố tại khu vực rạn san hô ở vịnh Nha Trang.
Trung tá Đinh Thị Hải Yến kể, mỗi mẫu sinh vật trưng bày ở đây đều rất quý là bởi có loài đã tuyệt chủng hoặc gần tuyệt chủng. Các mẫu vật đều thấm đẫm mồ hôi, công sức của cán bộ, nghiên cứu viên trong thời gian dài tìm kiếm, lưu giữ. Cô gái mang tên loài chim cao quý quê Hà Tĩnh chia sẻ với tôi quy trình làm mẫu rất phức tạp và khó nhớ của các nhà khoa học áo lính. Theo đó, sau khi có mẫu phải thực hiện tới 17 bước hết sức tỉ mỉ và kéo dài tới hơn một năm trời. Vất vả nhất là ở bước thứ 11, 12 và 13 luôn phải theo dõi, làm việc với hóa chất độc hại. Phải cố định mẫu trong dung dịch 12% formol và 88% nước từ 90 đến 120 ngày.
Những mẫu cá lớn thì phải bơm formol 10% vào cơ và khoang bụng 2 lần mới đạt yêu cầu. Tiếp theo, các nghiên cứu viên phải rửa mẫu vật bằng nước ngọt rồi sắp mẫu vào chai, bình, bể chứa dung dịch cồn 99%. Khi đưa mẫu vật vào trong thì người làm phải tạo dáng cho mẫu. Những loại mẫu nhỏ quá so với dung tích của bình thì cần cố định mẫu vào giá đỡ bằng nhựa. Nếu loại mẫu thuôn dài như lươn thì phải cuộn tròn, dùng cây thép để cố định đầu lên phía trên.
|
 |
| Hình ảnh đẹp về rạn san hô. Ảnh: LÊ THÀNH |
- Nhưng nếu cứ lưu giữ, bảo quản mẫu ở đây thì có tác dụng gì hả em?
- Anh đúng là dân ngoại đạo. Nhưng nhiều người đến đây cũng hỏi như anh rứa!
Rồi Yến giải thích, thực tế thì trong quá trình xử lý mẫu, các chuyên gia đã lấy các mô cơ và phân tích, xác định ADN của sinh vật. Trong hồ sơ mẫu, các nhà khoa học đã ghi chép đầy đủ những thông tin về nơi cư trú, tập tính và tình trạng phát triển của mẫu cũng thông tin liên quan đến loài, họ, bộ khác trong hệ sinh thái biển. Từ việc tìm ra tập tính của mẫu vật, các nhà khoa học của chi nhánh sẽ thử nghiệm ươm nuôi chúng trong các môi trường, điều kiện khác nhau để tìm ra công nghệ tốt nhất giúp bảo tồn, phát triển chúng trong tự nhiên, hoặc phục vụ mục đích kinh tế. Chẳng hạn như mới đây chi nhánh đã hoàn thành nhân giống và nuôi cá ngựa đen thành công cho giá trị kinh tế, xã hội rất cao trong làm nguyên liệu dược phẩm, thực phẩm chức năng... Nhưng do cá ngựa đen là loài có trong sách Đỏ, không được phép mua bán nên hồi tháng 4 vừa qua, chi nhánh đã thả 20.000 con cá ngựa đen ra vịnh Nha Trang nhằm tái tạo, phục hồi nguồn lợi tự nhiên tại địa phương.
Yến đột ngột dừng câu chuyện và khoe: “Nghề thu mẫu sinh vật biển có lúc cũng sung sướng, hạnh phúc gần giống như Archimedes tìm ra lực đẩy của nước rứa anh”.
Yến kể, hồi năm 2021, khi dịch Covid-19 đã tạm lắng, thực hiện chương trình thu mẫu theo hướng nghiên cứu với các chuyên gia Nga tại Bình Định. Khi đến làng cá ven biển thì Yến và đồng đội nhìn thấy một con cá giống như cá mập trắng. Nó dài gần 1,5m và nặng gần 20kg. Đoàn thu mẫu í ới gọi nhau đến xem, nhưng người đến trước bấm tay người đến sau để không dám thổ lộ niềm vui sướng vì sắp “nhặt được vàng”. Bởi cá mập trắng là loài có trong sách Đỏ và được bảo tồn nghiêm ngặt. Nhiều năm nay, các vùng biển của nước ta không còn cá mập trắng quay về sinh sống. Chỉ khi đến kỳ sinh sản nó mới bơi về các vùng biển gần bờ để cho ra thế hệ mới. Cá mập trắng con sẽ sinh sống ở gần bờ đến khi đạt trọng lượng khoảng 30kg trở lên thì sẽ đi ra đại dương sinh sống ở tầng nước sâu.
Tôi thắc mắc về san hô: "Dưới biển, san hô rất đẹp. Nó giữ vai trò gì trong hệ sinh thái mà dư luận ở Khánh Hòa lại quan tâm thế em?".
- Nha Trang là một trong những vịnh đẹp nhất được thế giới vinh danh, nhất là sự đa dạng về các loài san hô ở dưới đáy biển sâu. Đây là mấu chốt để Nha Trang phát triển nghề du lịch lặn biển, kéo theo các lĩnh vực khác. Thế nên, khi san hô chết thì rất nhiều người rất quan tâm. Nhưng đó không phải là điều kỳ thú nhá anh. Hiện trong phòng mẫu của chi nhánh đang lưu giữ tới 240 mẫu san hô khác nhau...”.
Rời phòng mẫu của chi nhánh, đầu tôi vấn vương với mẫu vật san hô hoa hồng, san hô đỏ bởi màu sắc quyến rũ và độ quý hiếm của nó. Tôi quyết tâm tìm một số thông tin, kiến thức cơ bản về rạn san hô. Chợt nhớ tới người bạn học thời phổ thông ở Viện nghiên cứu Biển và hải đảo thuộc Tổng cục Biển và Hải đảo Việt Nam, tôi liền gọi hỏi. Theo bạn tôi cung cấp, san hô là một sinh vật biển vừa mang đặc tính động vật, nhưng lại mang cả những đặc tính của thực vật. Các nhà khoa học sinh thái biển khẳng định, rạn san hô là gốc để tạo ra sự quyến rũ vô bờ bến của thủy cung và họ ví rạn san hô là “rừng nhiệt đới”, là ngôi nhà, nơi sinh sống kiếm ăn, trú ngụ và trốn tránh kẻ thù của các sinh vật biển: Cá, giáp xác, thân mềm, da gai... Họ coi rạn san hô là thành phần cơ bản, quan trọng của hệ sinh thái biển. Thế nên, nếu rạn san hô bị chết thì cũng đồng nghĩa với hệ sinh thái biển sẽ bị mất cân bằng và bị ô nhiễm. Điều đó đủ cho thấy dư luận quan tâm đến sự suy thoái của san hô là không hề vô lý.
THẮNG TUẤN