Bến đò Then thuộc xã Tam Sơn, đối diện với bến đò Vạn Dương thuộc huyện Lập Thạch, tỉnh Phú Thọ. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp, nơi đây là vùng tự do được cấp trên trọn làm an toàn khu với hàng chục cơ quan bộ, hàng trăm kho tàng của Trung ương sơ tán về, là nơi tập kết chỉnh huấn quân đội luyện tập chiến đấu trước khi ra chiến trường.

Khi thực dân Pháp trở lại xâm lược nước ta, nhân dân ở những vùng tạm chiếm như Hà Nội, Sơn Tây, Phúc Yên, Vĩnh Yên, Việt Trì sơ tán về đây ở rất đông và hình thành một "phố kháng chiến" ở vùng tự do với nhiều hàng hóa từ vùng tạm chiếm đưa ra, nhân dân quen gọi là phố Then. Có lẽ vì "sự phồn hoa và cảnh đẹp" của phố Then đã khiến cố nhạc sĩ Văn Cao cảm xúc viết: "Trường Ca sông Lô" nổi tiếng với câu: "Phố phường sầm uất người người nầm nập bến Then". Cũng chính vì thế mà bến Then là mục tiêu bắn phá của tàu chiến, máy bay Pháp, đến nay cũng chưa thống kê được có bao nhiêu người chết vì bom đạn giặc suốt chín năm chống Pháp. Từ năm 1947 đến năm 1954, bến đò Then đã chở không biết bao nhiêu chiến sĩ, dân công, bao nhiêu tấn lương thực, thực phẩm phục vụ các chiến trường nhất là chiến trường Điện Biên Phủ.

Ông Vũ Nhân Chính một nhân chứng, người đã từng chở đò đưa bộ đội qua sông, năm nay đã 73 tuổi có nhiều thời gian gắn bó với bến đò Then cho biết: Khoảng tháng 10 năm 1953 có thượng cấp về yêu cầu tập trung tất cả đò của nhân dân ở hai bến Then và Vạn Dương để phục vụ kháng chiến. Ban ngày thì sơ tán, chiều tối mới bắt đầu làm việc cho đến sáng. Liên tục như vậy hết tháng 3-1954, không biết bao nhiêu dân công, bộ đội, súng đạn, thuốc men, lương thực, thực phẩm đã chuyển qua sông, cấp cho chiến trường. Trong hồi ký: "Đường đến Điện Biên Phủ", Đại tướng Võ Nguyên Giáp viết: "Như một điểm hẹn, điểm tập kết của lịch sử, bến Then thời kỳ phong kiến đã có nhiều dấu tích lịch sử thì cuộc kháng chiến chống Pháp của dân tộc ta lại ghi thêm nhiều trang sử vàng, là nơi có bến sông đã đưa hàng vạn quân, hàng ngàn tấn lương thực, quân trang quân dụng cho quân đội ta tiến lên phối hợp cùng các chiến dịch và chiến trường phía tây bắc Tổ quốc"...

Ngày nay do sự phát triển của đất nước, trên đã mở một bến phà qua sông Lô ở phía dưới bến Then, vì thế theo thời gian, bến Then đã phai mờ. Nhân dân địa phương mong muốn Nhà nước xem xét, nên dựng ở đây một tấm bia, một biểu tượng ghi rõ những sự kiện lịch sử ở bến đò này để mọi người dân và nhất là thế hệ trẻ biết rằng nơi đây đã có một thời là địa chỉ đỏ, đã góp phần làm nên trang sử vàng của dân tộc.

LÊ KIỂM