Sớm xây dựng lá chắn dữ liệu vững chắc trên không gian mạng

Hệ thống phòng thủ truyền thống gặp nhiều thách thức

Theo số liệu từ Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN), đến cuối năm 2024, Việt Nam có gần 74.000 doanh nghiệp trong lĩnh vực công nghiệp công nghệ số, tăng hơn 10,1% so với năm 2023, đóng góp 11% vào GDP quốc gia. Số lượng giải pháp ứng dụng AI trong quản lý, sản xuất và điều hành ngày càng phổ biến, cho thấy tầm ảnh hưởng sâu rộng của công nghệ này trong mọi mặt đời sống.

Thứ trưởng Bộ KH&CN Phạm Đức Long cho biết, AI đang tạo ra 3 “cuộc đua” lớn về hạ tầng tính toán, thể chế và dữ liệu. Thứ trưởng Phạm Đức Long dẫn chứng, internet từng mất 7 năm để đạt 100 triệu người dùng, trong khi ChatGPT chỉ cần 2 tháng. Trong hai năm qua, chi phí sử dụng AI đã giảm tới 99%. Nhờ vậy, AI phổ cập nhanh chưa từng có: "Cứ 4 doanh nghiệp thì 3 đã ứng dụng AI". Đây là tốc độ "nhanh hơn bất kỳ công nghệ nào trước đó". 

Trung tâm Dữ liệu của Tập đoàn Viettel tại Khu công nghệ cao Hòa Lạc, TP Hà Nội.

Một thống kê khác từ Hiệp hội An ninh mạng Quốc gia (NCA), trong 8 tháng qua, Việt Nam ghi nhận hơn 659.000 vụ tấn công mạng, với 155.640 máy tính bị mã hóa dữ liệu, tập trung nhiều vào tài chính, thương mại điện tử, logistics và dịch vụ công.

Thông tin từ Viettel Threat Intelligence, 6 tháng đầu năm 2025, Việt Nam đã ghi nhận hơn 8,5 triệu tài khoản bị đánh cắp, gần 530.000 cuộc tấn công từ chối dịch vụ phân tán (DDoS), 191 vụ lộ dữ liệu, với hơn 3 tỷ bản ghi (gấp 3 lần so với năm 2024). Đặc biệt, đã xuất hiện nhiều hình thức tấn công mới dựa trên AI, từ email lừa đảo được cá nhân hóa, công nghệ mô phỏng hình ảnh khuôn mặt con người (deepfake) giả mạo, đến mã độc tự biến đổi, khiến các hệ thống phòng thủ truyền thống gặp nhiều thách thức.

Có thể thấy, AI đang định hình lại toàn bộ bức tranh an ninh mạng theo cả hai chiều: Gia tăng rủi ro lẫn mở ra cơ hội mới. AI không chỉ khiến các cuộc tấn công mạng trở nên tinh vi và phức tạp hơn, mà còn làm gia tăng sự bất cân đối giữa năng lực phòng thủ của các quốc gia, đặc biệt khi các nước lớn đang đầu tư mạnh mẽ trong công nghệ này để ứng dụng vào an ninh mạng.

Tại diễn đàn AI trong kỷ nguyên số, Bộ trưởng Bộ KH&CN Nguyễn Mạnh Hùng cho biết: “AI không chỉ là một công nghệ ứng dụng. Nó đang trở thành một loại hạ tầng quốc gia giống như điện, giống như viễn thông hay internet trước đây. Ai làm chủ được AI thì người đó có lợi thế vượt trội trong sản xuất, trong kinh doanh, y tế, giáo dục, quản trị và cả quốc phòng, an ninh.

Với dân số hơn 100 triệu, lực lượng trẻ, năng động, am hiểu công nghệ, cùng hạ tầng tính toán quốc gia, viễn thông 5G, hệ sinh thái dữ liệu và cộng đồng startup công nghệ số phát triển mạnh mẽ, Việt Nam có điều kiện để vừa là người sử dụng nhanh, vừa là quốc gia tạo ra sản phẩm AI cho mình và cho thế giới. Tuy nhiên, đi cùng cơ hội, AI cũng đặt ra thách thức về đạo đức, việc làm và niềm tin xã hội.

“Chúng ta phải phát triển AI vừa nhanh, vừa an toàn, vừa nhân văn. AI phải vì con người, phục vụ con người, chứ không thay thế con người”, Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng cho biết, Việt Nam đang xây dựng Luật AI, dự kiến thông qua vào cuối năm nay, đồng thời xây dựng Chiến lược AI mới, Chương trình hành động quốc gia về AI và Bộ quy tắc đạo đức AI, nhằm bảo đảm phát triển nhanh nhưng bền vững. 

Hiệp hội An ninh mạng quốc gia mới đây chỉ ra các điểm yếu lớn hiện nay là lực lượng chuyên trách còn mỏng; nhiều doanh nghiệp không đủ nguồn lực đầu tư hệ thống bảo mật; cơ chế chia sẻ thông tin giữa các doanh nghiệp với cơ quan quản lý còn rời rạc. Do đó, sớm hình thành hạ tầng chia sẻ thông tin là yêu cầu cấp thiết, để các tổ chức cùng nhau phòng, chống tội phạm mạng. Đặc biệt, cần kết nối giữa viện nghiên cứu, doanh nghiệp công nghệ, để hình thành một tuyến phòng thủ bên trong, thúc đẩy sử dụng sản phẩm an ninh mạng “Make in Vietnam”. Ngoài ra, Việt Nam cần chủ động và tích cực tham gia các diễn đàn quốc tế về AI, đồng thời phát huy vai trò và vị thế quốc gia trong việc thúc đẩy sử dụng AI một cách có trách nhiệm trong cộng đồng quốc tế.

Chỉ khi chúng ta giảm phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài, làm chủ công nghệ, hạ tầng và tiêu chuẩn bảo mật của chính mình, đồng thời chủ động phòng thủ trước các mối đe dọa ngày càng tinh vi của tin tặc, mới có thể xây dựng lá chắn dữ liệu vững chắc trên không gian mạng.

Xây dựng trung tâm dữ liệu là nền tảng quan trọng trong việc bảo đảm an toàn dữ liệu, an ninh thông tin, an ninh mạng.

Thế giới đối phó với rủi ro liên quan đến AI như nào?

Trí tuệ nhân tạo (AI) đã bắt đầu hiện diện trong hầu hết mọi lĩnh vực của cuộc sống, mang lại nhiều lợi ích thiết thực. AI đang giúp đẩy nhanh quá trình phát hiện thuốc mới, cá nhân hóa phác đồ điều trị, nhờ khả năng kết hợp dữ liệu lớn với đánh giá chuyên gia.

Hiện nay, dạng AI phổ biến nhất là Generative AI (AI tạo sinh), cho phép tạo nội dung nhanh chóng và tự động hóa các tác vụ như tóm tắt hay dịch thuật thông qua các công cụ như ChatGPT, DeepSeek hay Claude. Tuy nhiên, AI còn bao gồm nhiều khía cạnh rộng lớn hơn, với các kỹ thuật chủ yếu dựa trên học máy, thống kê và logic, hỗ trợ đưa ra quyết định và dự đoán dựa trên các mục tiêu do người dùng đặt ra.

Mặc dù vậy, AI cũng tiềm ẩn những nguy cơ đối với an ninh quốc gia. Ngoài giúp tăng tốc những quy trình nghiên cứu vốn kéo dài nhiều năm, nó cũng có khả năng hỗ trợ xác định các thành tố liên quan đến vũ khí sinh hóa. AI cũng là nền tảng cho nhiều công nghệ mới như phương tiện tự hành, nhưng hệ thống thị giác của các phương tiện này có thể bị đánh lừa, tiềm ẩn nguy cơ bị biến thành công cụ nguy hiểm.

Mới đây, các nhà nghiên cứu tại Phòng thí nghiệm Quốc gia Los Alamos (Mỹ) cảnh báo rằng, AI có thể làm đảo lộn an ninh quốc gia. Trong nhiều thập kỷ, thế trận quốc phòng được xây dựng dựa trên dự đoán về lộ trình phát triển công nghệ. Tuy nhiên, báo cáo mới của Los Alamos cho thấy, AI đang phát triển nhanh đến mức hệ thống phòng thủ hiện tại khó có thể thích ứng kịp thời. Nhóm nghiên cứu nhấn mạnh nguy cơ “cú sốc chiến lược”, nếu tiếp tục dựa vào các chương trình thiết kế từ thời kỳ AI chưa phát triển mạnh. Họ so sánh sự gián đoạn sắp tới với giai đoạn đầu kỷ nguyên hạt nhân, khi bom nguyên tử buộc thế giới xây dựng lại hệ sinh thái an ninh.

Việt Nam cần củng cố năng lực, chú trọng sử dụng các sản phẩm an ninh mạng trong nước.

Báo cáo chỉ ra rằng, công tác lập kế hoạch quốc phòng lâu nay dựa trên sự đồng bộ giữa nhịp độ phát triển quốc phòng và tiến bộ khoa học. Tuy nhiên, AI đang phá vỡ sự đồng bộ này. Tốc độ phát triển của AI hiện vượt xa mọi dự đoán trước đây. Các mô hình dự báo thời tiết cải thiện nhanh tương đương 20 năm tiến bộ phần cứng, trong khi lĩnh vực phát hiện vật liệu mới nhờ AI đã tìm ra gần 400.000 hợp chất ổn định, một tiến bộ mà trước đây cần hơn một thế kỷ mới có thể đạt được.

Những bước nhảy vọt này cho thấy, các nhà phân tích không thể dựa vào tốc độ cải thiện trong lịch sử để dự báo biến động công nghệ. Hệ thống được thiết kế để vận hành trong 30 hoặc 50 năm có thể trở nên lỗi thời chỉ trong một phần nhỏ của khoảng thời gian đó. AI cũng thay đổi cách các quốc gia theo đuổi lợi thế chiến lược. Trước đây, các đột phá thường đòi hỏi phối hợp nhóm chuyên gia đa lĩnh vực; nay, các hệ thống AI có thể thử nghiệm hàng nghìn ý tưởng trong vài phút với chi phí thấp.

Ví dụ, phát triển một phương pháp mật mã mới truyền thống có thể mất một năm với chi phí hàng triệu USD, trong khi một mạng lưới AI có thể thử hàng chục nghìn biến thể thuật toán chỉ với vài trăm USD. Điều này khiến chiến lược “khai phá triệt để” trong khoa học trở nên khả thi, khi AI mở rộng phạm vi thử nghiệm vượt xa khả năng con người. Nhóm nghiên cứu cho rằng, cán cân quyền lực trong tương lai có thể phụ thuộc ít vào chuyên môn con người, mà dựa nhiều hơn vào khả năng tiếp cận sức mạnh tính toán và năng lượng. Các quốc gia có năng lực vận hành các hệ thống AI quy mô lớn sẽ chiếm ưu thế cả trong đổi mới lẫn tạo lập mối đe dọa.

Hiện, những tiến bộ này chưa cho phép cá nhân gây ra mối đe dọa ở cấp quốc gia, nhưng nhóm nghiên cứu cảnh báo điều này có thể thay đổi khi các mô hình AI mạnh hơn. Sự phổ biến của mô hình mở và hạn chế trong việc kiểm soát quyền truy cập khiến ngăn chặn lạm dụng trở nên khó khăn.

Một kịch bản đáng lo ngại hơn là một hệ thống AI mạnh hành động độc lập, vượt ngoài sự kiểm soát của con người. Các nghiên cứu gần đây cho thấy, một số mô hình AI lớn đã cho thấy khả năng đánh lừa người giám sát, tự sao chép và né tránh theo dõi. Nếu các năng lực này kết hợp, AI tự định hướng có thể gây thiệt hại lớn thông qua tấn công mạng hoặc tạo sinh tác nhân sinh học. Loại AI này không phù hợp với các cơ chế răn đe truyền thống, vốn dựa trên giả định rằng đối phương nhận thức rủi ro và phản hồi trước đe dọa.

Các chuyên gia tại Los Alamos kêu gọi chuẩn bị ngay từ bây giờ, bao gồm xây dựng năng lực giám sát, kiểm soát và ứng phó, đồng thời triển khai nỗ lực nghiên cứu cách AI có thể tạo ra mối đe dọa, thay vì chỉ phòng thủ. Họ đề xuất tăng cường hợp tác giữa cộng đồng an ninh quốc gia và các công ty AI, để tiếp cận các mô hình tiên tiến nhất, xây dựng cơ sở AI mô phỏng mối đe dọa và phát triển các biện pháp phòng vệ được tăng cường bởi AI.

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Giáo dục Khoa học xem các tin, bài liên quan.