Một trong những đặc sản được yêu thích đó là món cá chua được đồng bào chế biến phục vụ sinh hoạt thường ngày và các sự kiện quan trọng của gia đình. Đặc điểm cư trú của người Thái thường ở vùng núi xen kẽ sông suối và đồng bằng để canh tác lúa nước, đây là điều kiện tự nhiên thuận lợi cho việc trồng cấy và đánh bắt cá. Cũng chính từ đó, các món ăn từ cá được đồng bào chế biến đa dạng, mang hương vị riêng.

 Món cá chua của đồng bào Thái ở Sơn La. 

Mới đây, chúng tôi có dịp đến xã Chiềng Hặc, huyện Yên Châu, tỉnh Sơn La. Trên địa bàn có con suối Nậm Sập chảy qua là nơi bà con lấy nước vào ruộng và đánh bắt cá. Vào mùa nước cạn, việc đánh bắt khá thuận lợi, cá thu hoạch được nhiều, số cá đó được người dân chế biến để dùng dần.

Bà Lò Thị Phương ở bản Văng Lùng thường làm cá chua phục vụ nhu cầu sinh hoạt của gia đình và làm quà biếu người thân, giới thiệu: “Nguyên liệu chính để làm món cá chua là các loài cá măng, cá chày, cá ngão đánh bắt tự nhiên ngoài suối. Cá được bỏ nội tạng, lấy hết màng đen trong bụng, sau đó phải rửa qua rượu rồi để ráo nước. Cá lọc lấy thịt, thái ra từng miếng nhỏ. Tiếp đến là công đoạn làm thính gạo. Gạo được rang vàng rồi giã mịn, sau đó trộn với thịt cá. Ngoài ra, cá còn được ướp thêm một số gia vị như muối chẳm chéo, riềng, sả xay... Khi các gia vị đã ngấm, thịt cá cho vào ống nứa rồi bịt kín lại để trong bếp. Cá thính sẽ lên men tự nhiên sau khoảng 10 ngày là có thể ăn được”.

Để có mẻ cá chua bảo đảm chất lượng thì khâu chế biến phải rất cẩn thận. Cá khi đã chua có màu trắng hồng tự nhiên, dậy mùi thơm. Món cá chua được ăn kèm với các loại lá nhội, lá sung, đinh lăng, rau rừng. Sự hòa quyện giữa cá và lá cây tạo ra hương vị riêng. Người ăn sẽ không thấy mùi tanh, cá có vị chua thanh, thịt cá dai, không nát, có vị thơm bùi của thính gạo. Đó cũng chính là nét đặc trưng của món ăn này. Cá chua còn được dùng để nấu canh hoặc nướng trên than. Nhờ cách bảo quản cẩn thận trong bếp nấu nên cá không bị hỏng, giữ được hương vị tự nhiên, tiện lợi khi sử dụng.

Không chỉ có mặt trong đời sống thường nhật, cá chua còn là sản vật để dâng cúng tổ tiên trong những dịp cưới hỏi, lễ, tết, về nhà mới của đồng bào Thái. Theo quan niệm, con cá gắn liền với môi trường nước là nguồn sống cho mọi sự vật, do đó, khi cúng món cá chua, bà con cầu mong mưa thuận gió hòa, nước về đầy đủ cho cây cối tốt tươi, vạn vật sinh sôi, nảy nở, cuộc sống thuận lợi. Hay như trong lễ cưới, mâm cỗ cúng của gia đình nhà trai dâng lên tổ tiên nhà gái sẽ có hai ống cá chua với ý nghĩa thể hiện ước muốn vợ chồng gắn bó bền chặt suốt đời. Món cá chua của bà con với hương vị đặc trưng không chỉ là thức ăn dân dã, bình dị mà còn ẩn chứa nhiều ý nghĩa sâu sắc, góp phần làm phong phú thêm văn hóa ẩm thực của đồng bào Thái ở Tây Bắc.

Bài và ảnh: THƯ NGỌC