Từng là đỉnh cao thơ trữ tình chính trị, mang hơi thở thời đại, nắm bắt xu hướng thời đại, những khát vọng lạc quan, quyết tâm vươn lên trong thơ Tố Hữu vẫn vẹn nguyên nguồn cảm hứng cho thế hệ hôm nay hoàn thành nhiệm vụ lịch sử.

Khát vọng dâng hiến - “Dâng tất cả để tôn thờ chủ nghĩa”

Là mong muốn vươn tới những điều tốt đẹp, khát vọng là phẩm cách nhân tính nhất, cũng là động lực hành động quan trọng nhất của con người. Tố Hữu là một trong những người có công lớn trong việc làm sống lại, nhân lên khát vọng yêu nước của bao thế hệ.

Theo sách báo và nhiều hồi ký của các bậc tiền khởi nghĩa (trước 1945), được đọc thơ văn cách mạng, nhất là thơ Tố Hữu, như được truyền thêm ngọn lửa nhiệt tình yêu nước thương nòi để thêm dũng khí đấu tranh giải phóng dân tộc đang lầm than. Phải chăng khái niệm “con người xả thân” chưa nói hết tính lý tưởng cách mạng trong thơ ông? Vì ngày xưa, người tráng sĩ cũng xả thân cho lý tưởng “trung quân” của họ. Lớp thanh niên như Tố Hữu tự nguyện dâng hiến: “Dâng tất cả để tôn thờ chủ nghĩa” (Trăng trối). Như ánh mặt trời, lý tưởng rất đẹp ấy mở ra cả một chân trời mỹ học mới: “Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ/ Mặt trời chân lý chói qua tim/ Hồn tôi là một vườn hoa lá/ Rất đậm hương và rộn tiếng chim” (Từ ấy). Một tâm hồn say sưa, nhiệt huyết mong muốn hòa nhập tuyệt đối vào đời để hết mình cho đời. Đấy là một trong những câu thơ hay nhất của thơ Việt Nam hiện đại, chỉ có được ở những tâm hồn đẹp. Dâng hiến quên mình, tuyệt đối vì sự nghiệp chung: “Dấn thân vô là phải chịu tù đày”. Thế nên chuyện sống chết rất nhẹ nhàng: “Vui vẻ chết như cày xong thửa ruộng” (Trăng trối).

    Du khách tham quan tượng đài Mẹ Suốt được khắc ghi bằng thơ Tố Hữu. Ảnh: HUY TOÀN 

Có lẽ dùng từ “tận hiến” mới khái quát phần nào tinh thần tự nguyện hy sinh của người cộng sản trước 1945. Sau này, trong các cuộc kháng chiến vệ quốc, vẫn nguyên khát vọng ấy, say mê, nồng nàn, cháy bỏng: “Ta sẵn sàng xẻ trái tim ta/ Cho Tổ quốc, và cho tất cả” (Việt Nam, máu và hoa). Đọc những vần thơ nhiệt huyết cháy bỏng ấy, người ta như muốn “thay trời đổi đất”. Dân tộc Việt Nam viết nên những trang vàng lịch sử là nhờ có những thế hệ cách mạng tràn đầy mãnh liệt khát vọng yêu nước.

Với lý tưởng tận hiến nên các hoạt động trong thơ Tố Hữu thường ở mức cao nhất của trạng thái “sống mạnh”, “sống trào”, “sống tung sóng gió”... Vui cũng hết mình, tận hiến, qua mọi giác quan: “Nước mắt ta trào, húp mí, tràn môi/ Cổ ta ré trăm trận cười, trận khóc!/ Ta ôm nhau, hôn nhau từng mái tóc/... Ta hét huyên thiên, ta chạy khắp nhà” (Huế tháng Tám)...

Khát vọng giải phóng - “Đôi cánh mở của đất trời giải phóng”

Trong bối cảnh đất nước đắm chìm nô lệ, hẳn nhiên, với người cách mạng, giải phóng là khát vọng “vô biên và tuyệt đích”. Tập “Từ ấy” có hẳn một phần “Giải phóng”. Để có giải phóng, phải có yêu thương. Thơ Tố Hữu là tiếng hát của yêu thương đất nước và những con người cần lao cùng khổ. Phải có đấu tranh. Thơ ông là tiếng hát tranh đấu. Những điều ấy đã được nói nhiều. Xin được nhấn thêm, một điểm tựa của khát vọng giải phóng là tinh thần lạc quan: “Trời hôm nay dầu xám ngắt màu đông/ Ai cản được mùa xuân xanh tươi sáng/ Ai cản được những đoàn chim quyết thắng/ Sắp về đây tắm nắng xuân hồng?”. Những câu ấy trong bài “Xuân đến” viết đầu năm Ất Dậu 1945. Cũng ở bài này, nhà thơ gián tiếp nêu lên chân lý muốn giải phóng phải đoàn kết: “Hãy đưa tôi nắm chặt lấy bàn tay/ Của bạn! Trong mưa phùn gió rét/ Lòng sẽ ấm cùng nắm tay đoàn kết”. Phải biến hờn căm thành sức mạnh vật chất: “Ta hớn hở riết bàn tay huynh đệ/ Không gì mạnh bằng đoàn quân nô lệ”. Một giá trị lớn cần được khám phá thêm của tập “Từ ấy” là tiếng gọi kết đoàn sức mạnh.

Những hình ảnh đoàn người ào ạt, hồ hởi đi giành chính quyền cũng đi vào lịch sử để sống mãi trong ký ức thiêng liêng của dân tộc: “Người cuốn lôi ta, ta cuốn lôi người/ Đi đi hoài, đi mãi, anh em ơi!” (Vui bất tuyệt). Người người lôi cuốn nhau vì có Đảng dẫn đường, vì họ tin vào Đảng. Hạt nhân của khối đoàn kết toàn dân là niềm tin. Thơ Tố Hữu là chất kết dính niềm tin dân với dân, dân với Đảng.

Nhờ Đảng dẫn đường, cả dân tộc phát huy khát vọng giải phóng để thống nhất đất nước thành công. Thực tiễn từ khi có Đảng soi đường đã chứng minh dù phải đối mặt với bất cứ khó khăn nào, khi ý Đảng với lòng dân là một sẽ tạo nên sức mạnh vô địch để dân tộc Việt Nam chiếm lĩnh mọi đỉnh cao thời đại. Thời nào cũng cần đến khát vọng giải phóng, ở hôm nay là giải phóng những cơ chế lạc hậu kìm hãm cái tiến bộ, giải phóng những tư duy cũ kỹ kìm hãm cái mới!

Khát vọng vươn tới chinh phục đỉnh cao - “Ta đi tới, trên đường ta bước tiếp”

Để có hạnh phúc lớn, phải vươn lên chinh phục đỉnh cao. Thơ Tố Hữu hay có các hình ảnh “con đường”, “cánh lửa”, “ngọn lửa”, “vươn tới”, “bay lên”, “đi tới”, “đi đầu”... như kêu gọi, giục giã tiến lên phía trước. Cả dân tộc lên đường: “Ta đi tới, trên đường ta bước tiếp/ Rắn như thép, vững như đồng” (Ta đi tới). Đi trên con đường thống nhất đất nước và xây dựng chủ nghĩa xã hội, cả dân tộc kết thành “đội ngũ” để tạo ra sức mạnh vững bền (thép, đồng); dài rộng và hùng vĩ (núi, sông); bao la, mạnh mẽ (Biển Đông)...

Chinh phục đỉnh cao cũng là cách làm chủ, hoàn thiện, nâng cao mình, để thêm hiểu biết từ thế giới, từ lịch sử mà nhìn tới tương lai: “Chào 61! Đỉnh cao muôn trượng/ Ta đứng đây mắt nhìn bốn hướng/ Trông lại nghìn xưa, trông đến mai sau/ Trông Bắc trông Nam, trông cả địa cầu!” (Bài ca mùa xuân 1961). Bao âu lo khát vọng yên lành, no ấm của người nông dân xưa dồn tụ vào chữ “trông” (Trông trời, trông đất, trông mây...). Cũng chữ “trông” ấy, ở thời đại mới là phơi phới bao khát vọng của người cách mạng đưa đất nước vươn lên cùng “bốn hướng” bạn bè. Dễ hiểu, thơ Tố Hữu có nhiều hình ảnh mùa xuân, biểu tượng cho niềm tin, sinh sôi, thật ấm áp, khỏe mạnh, tươi mới, chứa chan hy vọng: “Nghe hơi thở của đồng quê mập mạp/ Bãi phù sa xanh mượt ngô non/ Những đàn trâu Việt Bắc béo tròn” (Trên miền Bắc mùa xuân). Một không gian rất mực êm đềm, hòa bình. Đó chẳng phải là khát vọng hạnh phúc sao? Khi đã có tuổi, thơ ông vẫn trẻ mùa xuân. Vẫn mong muốn là “cánh én” đưa “bạn đời” tới “những chân trời mới”: “Đàn chim én báo mùa xuân tới/... Ta sẽ đến, những chân trời mới...” (Chân trời mới).

Cách mạng Việt Nam thắng lợi đã tạo ra một hệ hình mỹ học niềm tin cho thời đại, cho lịch sử. Tố Hữu là người có công lao làm tỏa sáng, truyền lửa khát vọng niềm tin ấy: “Có gì đẹp trên đời hơn thế/ Người yêu người, sống để yêu nhau” (Bài ca mùa xuân 1961). Niềm tin là cơ sở của tình yêu, cũng là cơ sở cho mọi thắng lợi.

Khát vọng hòa nhập, chia sẻ - “Sống là cho và chết cũng là cho”

Sứ mệnh cao cả của người cách mạng là đem lại độc lập, tự do cho đất nước, hạnh phúc cho đồng bào. Để làm được điều ấy, họ tự nguyện hòa nhập vào cuộc sống cần lao: “Tôi buộc lòng tôi với mọi người” (Từ ấy). Đấy cũng là quan niệm và hành động nhất quán suốt một đời vì Đảng, vì dân. Như tình yêu, càng uống càng khát. Với những khát vọng trong sáng lớn lao, Tố Hữu chưa thể bằng lòng với chính mình, giọng thơ ông chuyển sang tự vấn, sâu lắng, chiêm nghiệm đầy trách nhiệm là đúng logic tâm lý, cũng là hợp lý với logic nghệ thuật: “Tạm biệt đời ta yêu quý nhất/ Còn mấy dòng thơ, một nắm tro/ Thơ gửi bạn đường. Tro bón đất/ Sống là cho. Chết cũng là cho” (Tạm biệt).

Tình yêu thương thiết tha, nồng nàn; vốn văn hóa, vốn sống dày dặn; tài năng thơ điêu luyện làm nền móng vững chắc để tượng đài văn học Tố Hữu mãi tỏa sáng những khát vọng nhân văn, yêu nước. Như một tất yếu, luôn vươn tới các đỉnh cao, thì cũng luôn vươn lên phạm trù cái cao cả, thơ Tố Hữu kết thành các biểu tượng văn hóa rất đẹp là Bác Hồ, anh bộ đội, người mẹ-những hình tượng giàu có khát vọng cao đẹp nhất của thời đại.

Đất nước đang bước vào kỷ nguyên phát triển mới với khát vọng xây dựng Việt Nam hùng cường, chúng ta cần có những tác phẩm văn nghệ cổ vũ, động viên toàn Đảng, toàn dân, toàn quân vươn lên chiếm lĩnh đỉnh cao mới. Từng là đỉnh cao thơ trữ tình chính trị, mang hơi thở thời đại, nắm bắt xu hướng thời đại, những khát vọng lạc quan, quyết tâm vươn lên trong thơ Tố Hữu vẫn vẹn nguyên nguồn cảm hứng cho thế hệ hôm nay hoàn thành nhiệm vụ lịch sử. Bài học sáng tạo nghệ thuật từ Tố Hữu-nhà văn hóa lớn, là: Phải cắm sâu bộ rễ khỏe khoắn vào các mảnh đất truyền thống dân tộc, văn hóa nhân loại, cuộc sống đương đại rồi vươn cao cành lá vào bầu trời thời đại quang hợp ánh sáng Chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh để kết những trái cây tác phẩm mang khát vọng Việt Nam, sánh vai với các cường quốc năm châu. 

PGS, TS NGUYỄN THANH TÚ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.