Thách thức khi dựng các vở chèo đề tài hiện đại

Nỗ lực đưa đề tài hiện đại lên sân khấu chèo

Số vở diễn khai thác đề tài hiện đại gần ngang bằng với tổng số vở tại Liên hoan chèo toàn quốc 2025, bao gồm những câu chuyện về các danh nhân cách mạng như: Cố Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ trong “Nguyễn Văn Cừ - Tuổi trẻ chí lớn”, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt trong “Những người thắp lửa” của Nhà hát Chèo Quân đội; những người lính trong chiến đấu bảo vệ Tổ quốc như “Mưa đỏ” của Nhà hát Lạc Hồng tỉnh Phú Thọ và Nhà hát Sân khấu truyền thống Hải Phòng, “Hương tràm” của Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Ninh Bình, “Hai người mẹ” của Nhà hát nghệ thuật Lam Sơn Thanh Hóa; vở “Sáng mãi nhân tâm” của Nhà hát chèo tỉnh Hưng Yên đề cập đến gia đình hiện đại... đã thể hiện rõ ý chí muốn phản ánh hiện thực xã hội và tìm kiếm “đất sống” mới cho chèo.

Cảnh trong vở “Nguyễn Văn Cừ - Tuổi trẻ chí lớn” của Nhà hát Chèo Quân đội, vở diễn đoạt huy chương vàng Liên hoan chèo toàn quốc 2025.

Dấu ấn của những vở chèo đề tài hiện đại ở liên hoan, như: “Nguyễn Văn Cừ - Tuổi trẻ chí lớn” giành huy chương vàng (HCV); 2 vở “Mưa đỏ” của 2 nhà hát đến từ Hải Phòng, Phú Thọ và vở “Sắc đào thắm đỏ” của Nhà hát chèo tỉnh Hưng Yên giành huy chương bạc là một minh chứng quan trọng: Chèo hoàn toàn có thể thành công khi khai thác đề tài hiện đại, miễn là kịch bản và nghệ thuật thể hiện đạt đến độ chín muồi.

Vở chèo “Nguyễn Văn Cừ - Tuổi trẻ chí lớn” lựa chọn những lát cắt quan trọng và kịch tính về ý chí kiên cường, lòng yêu nước và sự dấn thân của đồng chí Nguyễn Văn Cừ. Vở diễn được đánh giá thành công về nghệ thuật khi hòa quyện yếu tố truyền thống của chèo và câu chuyện về nhân vật đương đại, do Đại tá, Nghệ sĩ Nhân dân (NSND) Vũ Tự Long làm đạo diễn và tác giả kịch bản Lê Thế Song đã cố gắng đưa hình ảnh nhà cách mạng vào nghệ thuật chèo một cách dung dị, gần gũi.

Theo đánh giá của nhà viết kịch Chu Thơm, Chủ tịch Hội đồng giám khảo liên hoan, sự thành công của vở diễn nằm ở việc giữ được “chất chèo” thông qua việc sử dụng hệ thống làn điệu chèo truyền thống một cách nhuần nhuyễn; chẳng hạn như việc xây dựng nhân vật theo hầu cậu Cừ (vai Mỡ, do nghệ sĩ Bùi Xuân Nghĩa vào vai, giành HCV cá nhân tại liên hoan)-chi tiết gợi nhớ đến vai hề/người hầu trong chèo cổ, tạo sự hợp lý và tự nhiên cho sân khấu truyền thống.

Trong khi đó, vở chèo “Mưa đỏ” (Nhà hát Sân khấu truyền thống Hải Phòng) được chuyển thể từ tiểu thuyết cùng tên của nhà văn Chu Lai, do NSND Trịnh Thúy Mùi đạo diễn đã khéo léo dung hòa giữa chất anh hùng ca và bi tráng, giữa hiện thực khốc liệt và vẻ đẹp nhân văn, lãng mạn. Câu chuyện diễn ra tại Thành cổ Quảng Trị-nơi những người lính tuổi đôi mươi chiến đấu kiên cường, sẵn sàng hiến dâng tuổi xuân cho Tổ quốc. Trên sân khấu, ngôn ngữ chèo được cách tân mạnh mẽ, các lớp diễn ngắn gọn, nhịp điệu nhanh, tiết tấu căng mà vẫn đậm chất thơ.

Làn điệu chèo cổ hòa quyện cùng âm thanh của trận chiến, trong bi tráng vẫn thấp thoáng nét dịu dàng, lãng mạn của tình yêu, của khát vọng sống. “Hương tràm” của Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh Ninh Bình lại thể hiện dư âm chiến tranh trong đời sống hôm nay. Hậu quả chiến tranh vẫn còn đó song như cây tràm giữa rừng U Minh, con người Việt Nam vẫn vươn lên. Những tác phẩm về đề tài chiến tranh cách mạng như “Mưa đỏ”, “Hương tràm”... không chỉ gợi nhớ một thời hoa lửa mà còn khơi dậy chiều sâu nhân văn, nhắc nhở người xem trân quý hòa bình, biết ơn những người đã hy sinh vì Tổ quốc.

Thách thức: Làm sao để “chèo” vẫn là “chèo”?

Khi dựng chèo đề tài hiện đại, người làm nghề luôn đứng trước thách thức lớn như: Làm sao giữ vững bản sắc của nghệ thuật chèo truyền thống mà vẫn sáng tạo, hấp dẫn và phản ánh chân thực đời sống đương đại.

Đại tá, NSND Vũ Tự Long cho biết rất trăn trở khi bắt tay dàn dựng vở “Nguyễn Văn Cừ-Tuổi trẻ chí lớn”, bởi khi dựng chân dung các nhà cách mạng và lãnh đạo thì không được phép hư cấu nhiều, mà đã không hư cấu thì không còn là chèo. Vì vậy, tìm kiếm yếu tố để chuyển tải câu chuyện hiện đại thành cốt truyện chèo có tính bi - hài, kịch tính nhưng vẫn giữ được chất thơ, uyển chuyển, trữ tình là việc làm rất khó. “Chèo Quân đội từng có bộ 3 tập chèo “Bài ca giữ nước” của NSND Tào Mạt, là một trong những tác phẩm không chỉ hội tụ sự phát triển của chèo truyền thống mà còn có sự du nhập, chuyển hóa và phát triển của rất nhiều làn điệu dân ca nhưng vẫn giữ nguyên được cách biểu diễn của chèo.

Ngày hôm nay chúng tôi có rất nhiều khán giả trẻ, chiến sĩ trẻ, mà người trẻ thì xem nhanh, họ xem những gì gần gũi hơn, hơi thở hơn, kịch tính hơn. Chúng tôi vẫn có những vở chèo cổ “Quan Âm Thị Kính”, “Lưu Bình Dương Lễ”... Bên cạnh đó, chúng tôi có những chính trị viên, những anh hề là đầu bếp, những cô thủ quỹ, những chị y tá... được phát triển từ chèo cổ mà ra. Điều quan trọng là chúng tôi có hơi thở của cuộc sống. Và tôi tin điều đó sẽ giúp chèo có được những khán giả trẻ”, NSND Tự Long cho hay.

Cảnh trong vở “Mưa đỏ” của Nhà hát Sân khấu truyền thống Hải Phòng, vở diễn đoạt huy chương bạc Liên hoan chèo toàn quốc 2025. Ảnh: VIỆT LAM

Thực tế trên sân khấu biểu diễn những năm qua, mỗi khi có vở chèo đề tài hiện đại ra mắt công chúng, đã không ít lời “gièm pha” bản sắc chèo bị “pha loãng”, khi cho rằng đó là kịch nói có chèn bài hát chèo, thiếu đi những đặc trưng cốt lõi của chèo như: Tính ước lệ, tính tượng trưng, sự giao duyên của hề chèo và hệ thống làn điệu, tích trò cổ...

Nhà viết kịch Lê Thế Song bày tỏ: “Người làm nghề chúng tôi phải vật lộn để dung hòa giữa nhịp sống hiện đại (nhanh, gấp, đa chiều) và ngôn ngữ sân khấu chèo (chậm rãi, trữ tình, mang tính tự sự cao). Trong khi đề tài hiện đại cần những hình tượng nhân vật mang hơi thở thời đại, phản ánh quá trình đổi mới, những giằng xé trong xã hội hiện nay (tham nhũng, xung đột lợi ích, giá trị gia đình hiện đại...). Việc xây dựng nhân vật chèo vừa có tính cách điển hình của nhân dân lao động (như trong chèo cổ), vừa mang tính thời sự lại là bài toán khó. Đó chính là nguyên do các đơn vị nghệ thuật e ngại đầu tư, vì thế thiếu vắng các tác phẩm hiện đại mang tính đột phá và bền vững”.

Tại liên hoan năm nay, những vở chèo đề tài hiện đại tham gia và đoạt giải thưởng cao đã mang đến những niềm vui, điều đó chứng tỏ các nhà làm chèo đã quan tâm và đang tìm tòi, thể nghiệm đề tài hiện đại để đưa hơi thở cuộc sống hôm nay vào chèo ngọt ngào như chèo từng thể hiện thành công ở những vở diễn dân gian, lịch sử, huyền sử và dã sử. Việc có nhiều diễn viên trẻ tham gia hóa thân vào các vở diễn mới là dấu hiệu tích cực cho thấy nghệ thuật chèo đang được tiếp nối và làm mới để phù hợp với hơi thở thời đại, tránh nguy cơ mai một.

Theo nhà viết kịch Chu Thơm, để chèo đề tài hiện đại có thể cất cánh, cần hơn nữa sự dấn thân mạnh mẽ và sáng tạo có định hướng từ giới nghề, cần khuyến khích và đào tạo những người trẻ có kiến thức chèo vững vàng nhưng không ngại thử nghiệm, dám đưa những làn điệu mới, lời ca mới (trên nền lòng bản cổ) vào kịch bản để tạo sự gần gũi với khán giả.

Thay vì chỉ tập trung vào những đề tài chính luận, lịch sử, các đoàn chèo nên mạnh dạn khai thác những câu chuyện gần gũi trong đời sống hằng ngày (vấn đề nông thôn mới, bảo vệ môi trường, văn hóa ứng xử trên mạng xã hội...), đây chính là “mảnh đất” mà tính trào lộng, hài hước, nhân văn của chèo có thể phát huy tối đa. Cần đưa chèo hiện đại ra khỏi các nhà hát lớn để đến gần hơn với công chúng trẻ và khán giả nông thôn-những nơi mà chèo từng sinh ra, lớn lên, thông qua các hình thức biểu diễn linh hoạt, phù hợp với bối cảnh mới.

“Liên hoan chèo toàn quốc 2025 là một lời nhắc nhở: Khát vọng đổi mới là cần thiết, nhưng việc chinh phục đề tài hiện đại đòi hỏi một quá trình sáng tạo kiên trì, có trách nhiệm để chèo có thể “giữ lửa” tinh hoa và “thắp sáng” tương lai trên chính sân khấu của mình”, nhà viết kịch Chu Thơm nhấn mạnh.

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.