Dòng Thạch Hãn chảy suốt trong “Mưa đỏ” làm nên kết cấu trôi theo dòng thời gian 81 ngày đêm năm 1972, không chỉ chảy ngoài không gian vật lý mà còn chảy trong không gian tâm trạng các nhân vật, tạo cho nhịp tiểu thuyết uyển chuyển, linh hoạt và đa dạng như chính trên chiến trường ngày ấy. Vang lên từ bản giao hưởng bi tráng này là âm thanh của đạn bom, của đủ mọi loại pháo, của rất nhiều loại vũ khí bộ binh và phương tiện chiến tranh hiện đại nhất lúc bấy giờ. Tiểu thuyết đã vươn tới sự đa thanh, đa giọng, đa tuyến, đa tính cách.

Một tượng đài người lính-sinh viên được điêu khắc bằng thứ ngôn ngữ vừa hoành tráng sử thi vừa trữ tình là Đặng Huy Cường. Có bố là bộ đội trong kháng chiến chống thực dân Pháp, có anh trai là liệt sĩ, được tuyển chọn đi học tại Nhạc viện Tchaikovsky (nay là Học viện Âm nhạc quốc gia Nga), nhưng Cường tình nguyện lên đường chiến đấu và có mặt ở thành cổ gần trọn 81 ngày đêm. Như một nốt nhạc trong bản tổng phổ giao hưởng hoành tráng, Cường đã góp phần tô đậm thêm màu đỏ chiến công trên lá cờ chiến thắng. Những giọt máu hồng tươi của người lính đã hòa lẫn vào “mưa đỏ” để tưới nhuần cỏ xanh thành cổ tươi non sắc xanh hòa bình. Cùng với Cường là Hải-một mình đánh nhau với cả đại đội hắc báo, là Tú đang tuổi học trò 16 mà đánh giáp lá cà đẩy lui cả đội hình tập kích của địch... Thân thể họ, tuổi hai mươi của họ đã “thành sóng nước” để “vỗ yên bờ, mãi mãi ngàn năm” (thơ Lê Bá Dương).

Một cảnh quay trong bộ phim "Mưa đỏ". Ảnh do đoàn làm phim cung cấp 

Tiểu thuyết vươn tới sự phân tích tâm lý khá sắc sảo ở mọi tuyến nhân vật. Nhân vật Quang có vẻ ngoài hung hãn của một toán trưởng hắc báo ngụy, nhưng trong sâu thẳm là những suy nghĩ rất người. Thì ra, bất kể là ai, nhưng chung dòng máu Việt, cũng đều mong muốn hòa bình, mong muốn yêu thương, gắn kết, hóa giải hận thù, để đất nước mình mãi yên ấm, hạnh phúc!

Hình thức “liên văn bản” nhật ký-tiểu thuyết được vận dụng thành công, tạo ra hai điểm nhìn song hành, của người kể chuyện và của nhân vật chính (Cường). Điểm nhìn người kể đánh giá một cách khách quan về cuộc chiến; điểm nhìn nhân vật (nhất là ở các trang nhật ký) lại đậm yếu tố chủ quan, vì trực tiếp nhìn thấy, nghe thấy, cảm thấy. Giọng kể vừa có cái vô tư bên ngoài, bao quát, lại có cả tiếng nói bên trong, cụ thể để vươn tới các miền không gian của linh giác, linh cảm... còn gọi là “trường sinh học”-vốn chỉ xuất hiện ở những người có mối liên hệ mật thiết, máu mủ. Các trang nhật ký làm hình dung rõ hơn về con người chiến sĩ Cường với tâm hồn trong trẻo của ánh sáng lý tưởng cùng mối quan hệ thiêng liêng với người mẹ. Khi Cường chiến đấu ở Quảng Trị, mẹ Cường (bà Lan) cũng là chiến sĩ chiến đấu trên mặt trận ngoại giao ở Paris không kém phần cam go, gay cấn...

Là một người phụ nữ đẹp, vị tha, thông minh, đảm đang, không may chồng mất sớm, bà Lan một mình nuôi các con trưởng thành. Bà tha thiết mong mỏi đến ngày hòa bình để những thanh niên như Cường được miệt mài trên giảng đường đại học. Trước khi bay về miền mây trắng, như bao người lính trẻ ngã xuống, Cường cất lên hai tiếng thiêng liêng cuối cùng: “Mẹ ơi!”. Người mẹ luôn là điểm tựa tinh thần lớn lao nhất. Mẹ sinh ra con và mẹ đón con về. Đúng thời điểm ấy, trong vô thức người mẹ (bà Lan) có một âm vọng như là tiếng gọi của đứa con yêu. Một tiếng nói của tình mẫu tử thảng thốt đáp lại: “Con ơi!”... Không chỉ lấy máu mình góp phần viết nên chiến thắng ở thành cổ, người con còn hóa thành nguồn sức mạnh để mẹ mình chiến thắng trên bàn đàm phán!

Câu chữ khép lại, những trang ý nghĩa mới mở ra. “Người ta là hoa đất”. Có gì quý hơn con người đâu. Thế mà có biết bao con người trẻ nhất, đẹp nhất, thánh thiện nhất đã tự nguyện ngã xuống để đất nước có ngày hòa bình. Cao hơn cái chết là vô cùng sự sống. Vượt lên mất mát là muôn vàn hy vọng. Những cái chết anh hùng ấy đã nâng Tổ quốc bay lên “bát ngát mùa xuân”!

Để cân bằng với hiện thực dữ dội, có một nguồn ánh sáng của chất thơ trữ tình rọi vào miền đất chiến tranh khô cằn, lạnh lẽo. Đó là những dòng thư gửi mẹ của chàng sinh viên Cường tươi xanh tình yêu thương, tràn đầy khát vọng. Còn là hình ảnh cô gái (Hồng) chèo thuyền như vẽ trên dòng Thạch Hãn buổi sớm êm đềm những quầng sáng thần thánh. Đó là một cách lý giải người Việt Nam chiến thắng kẻ thù không chỉ bằng lòng dũng cảm, trí thông minh mà còn bằng lý tưởng, tình người, cái đẹp và sự thanh thản đến lạ kỳ.

Những cơn “mưa đỏ” cứ ngấm sâu vào mảnh đất văn hóa Việt, để cây cối tình yêu đâm chồi nảy lộc, tỏa màu xanh hòa bình, hy vọng. Dưới ánh sáng mặt trời lý tưởng cách mạng, màu xanh ấy xanh mãi, xanh mãi đến vô cùng!

 PGS, TS NGUYỄN THANH TÚ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.