Những câu chuyện về cuộc đời ông từ trước đến nay cũng ít được chia sẻ với công chúng. Một triển lãm về những bức ảnh của Triệu Đại trong Chiến dịch Điện Biên Phủ được tổ chức mới đây đã như một hé mở về cuộc đời và sự nghiệp của ông với nhiều tình tiết cảm động.
Máy ảnh là cây súng, phim chụp như băng đạn
Sinh năm 1920, tại thôn Triều Khúc, xã Tân Triều, huyện Thanh Trì, thành phố Hà Nội (nay làng Triều Khúc thuộc Quận Thanh Xuân), sau Cách mạng Tháng Tám, Triệu Đại tham gia Thanh niên Cứu quốc Thành Hà Nội. Khi Pháp trở lại chiếm Hà Nội (1946), ông cùng các đồng chí của mình sơ tán về Vân Đình, Ứng Hòa, Hà Tây. Hiệu ảnh "Triệu Đại ảnh quán" của ông cũng là Trụ sở nghiên cứu Chủ nghĩa Mác-Lênin, ông là Bí thư Đảng bộ đầu tiên phụ trách Đô thị Vân Đình lúc bấy giờ. Gác lại đam mê, ông đã đi theo tiếng gọi của Đảng, gia nhập lực lượng cách mạng.
Cuối năm 1947, ông được điều động vào Quân đội, đảm nhận nhiệm vụ phóng viên nhiếp ảnh. Tham gia Chiến dịch Biên giới năm 1950, ông nhanh chóng làm quen với vai trò phóng viên chiến trường. Sau đó, ông tiếp tục tham gia các chiến dịch lớn khác như Chiến dịch Hòa Bình năm 1951, Chiến dịch Tây Bắc năm 1952...
Năm 1953, bắt đầu với việc chụp ảnh Bộ Chính trị họp Chiến khu Việt Bắc quyết định mở Chiến dịch Tây Bắc là khởi nguồn cho một vệt ảnh đi vào lịch sử sau này của Triệu Đại. Cơ duyên để ông tham gia Chiến dịch Điện Biên Phủ từ sau đợt chỉnh quân chính trị, ông được Bộ Quốc phòng và Tổng Tư lệnh Võ Nguyên Giáp điều động “đi chiến dịch Trần Đình" - mật danh của Chiến dịch Điện Biên Phủ. Nhiệm vụ chính của ông tại Chiến dịch Điện Biên Phủ là phóng viên nhiếp ảnh mặt trận.
Ý thức được sự cần thiết của việc ghi lại các hoạt động chiến dịch, Ban chỉ huy Chiến dịch Điện Biên Phủ đã viết thư tay gửi các đơn vị chiến đấu với nội dung: “Giới thiệu đồng chí Triệu Đại đi với thê đội 1 để chụp ảnh chiến dịch, các đơn vị cần bảo vệ đồng chí Triệu Đại an toàn lúc thường cũng như lúc chiến đấu”.
Và Triệu Đại đã theo các mũi xung kích mặt trận, ghi chụp toàn bộ hình ảnh của Chiến dịch Điện Biên Phủ 1954. Bao xe của chiến sĩ để đựng băng đạn, còn Triệu Đại dùng để đựng phim chụp ảnh. Chụp xong cuốn nào lập tức đưa cho bộ phận in tráng đem về tuyến sau còn ông tiếp tục lăn xả vào những khuôn hình mới. Dù được phân công bảo vệ nhưng với đặc thù nghề nghiệp, luôn phải chớp những khoảnh khắc quan trọng nhất, những lát cắt không thể bỏ qua của chiến dịch, Triệu Đại không tránh khỏi những pha va đập, bị thương.
Một lần, căn hầm của ông trú ẩn bị sập, khi được cứu ra, chiếc bát sắt Triệu Đại đeo sau hông bị ông bị đè lên bẹp dí, thế mà ngay lập tức ông vẫn chạy đi chụp ảnh tại Đồi E; bức ảnh Đại tướng Tổng tư lệnh Võ Nguyên Giáp quan sát trận địa qua ống nhòm đã ra đời trong hoàn cảnh ấy. Kết thúc Chiến dịch Điện Biên Phủ, với 7 mảnh đạn trong đùi và một viên đạn bắn sượt qua đầu bay một mảng xương sọ nhưng ông vẫn may mắn trở về. Đến năm 1960, ông mới vào Viện Quân y 108 (nay là Bệnh viện Trung ương Quân đội 108) để gắp những mảnh đạn trong đùi ra.
Tuy vậy, những bức ảnh về Chiến dịch Điện Biên Phủ đã như một mốc son bằng vàng trong sự nghiệp nhiếp ảnh của Triệu Đại với những bức ảnh chiến trường khét mùi khói súng.
Tên ông hòa cùng tên đất nước
Được giao đi Chiến dịch Điện Biên Phủ ngay từ đầu nên toàn bộ hình ảnh về công tác chuẩn bị chiến trường ở mặt trận Điện Biên Phủ được ông ghi chụp tường tận như các cảnh mở đường, công binh làm hầm pháo, công tác hậu cần, văn công ra mặt trận, bộ đội kéo pháo… Khi Chiến dịch Điện Biên Phủ bắt đầu, ông đã chụp được khẩu lựu pháo của ta trong hầm khai hỏa phát súng đầu tiên, mở màn chiến dịch.
Có nhiều phóng viên chiến trường nổi tiếng nhờ một vài bức ảnh, còn Triệu Đại, ông có tới hàng nghìn bức ảnh chỉ nguyên trong Chiến dịch Điện Biên Phủ. Triệu Đại là một trong những nhiếp ảnh gia đầu tiên của Việt Nam, gia nhập Quân đội, bằng chiếc máy ảnh Contax của Pháp, chiến lợi phẩm thu được từ Chiến thắng Nà Sản trước đó ông đã chiến đấu anh dũng như một chiến sĩ trên mặt trận để thu vào ống kính hàng nghìn khoảnh khắc làm nên thiên sử thi bằng ảnh cho các thế hệ mai sau. Người ta ít biết đến Triệu Đại bởi những bức ảnh ấy đã trở thành tài sản quốc gia, đã trở thành niềm tự hào của Quân đội nhân dân Việt Nam. Tên của ông đã hòa vào tên đất nước, và con cháu của Triệu Đại cũng tự hào về điều đó, tự hào trước sự mãnh liệt của ông trong lĩnh vực mà ông đam mê, theo đuổi đến tận cùng, cộng hưởng cùng lòng yêu nước, tinh thần tận hiến.
Tại lễ khai mạc triển lãm đầu tiên dành cho người cha đã khuất, Đạo diễn Triệu Tuấn xúc động chia sẻ, mỗi dịp kỷ niệm Ngày chiến thắng 7-5 hằng năm, ba ông lại nói với các con: “Ba biết ơn dân tộc ta, Đảng ta, nhân dân, quân đội ta đã làm nên chiến thắng lẫy lừng Điện Biên Phủ. Ba đã vinh dự và may mắn là người được chọn để ghi, chụp lại những khoảnh khắc lịch sử cách mạng có một không hai đó”.
Gia sản của ông chính là hàng nghìn bức ảnh đi dọc dài các cuộc chiến chinh của dân tộc nhưng cho đến tận những năm cuối đời, NSNA Triệu Đại chưa từng có một triển lãm cá nhân, cũng chưa từng in riêng một tập sách ảnh nào. Tên của ông đã hòa cùng tên đất nước trong sự giản dị, khiêm nhường. Ông luôn nói với các con, “ba đi bộ đội, là người của Đảng, gia sản ba không có gì, những thứ để lại cho các con là những thứ gốc gác của con người”.
    |
 |
| Bức ảnh ghi nhận pháo binh ta đã bắn chính xác mục tiêu vào Cứ điểm Him Lam trong trận mở màn Chiến dịch Điện Biên Phủ. |
Nét trữ tình nơi chiến trận khốc liệt
Trong niềm hân hoan chiến thắng suốt 70 năm qua, mỗi khi ngắm lại những bức ảnh về Chiến thắng Điện Biên Phủ, bên cạnh sự khốc liệt, những hy sinh xương máu, người ta vẫn thấy le lói những khoảnh khắc trữ tình. Những chiếc dù căng rợp thung lũng Mường Thanh như những đóa hoa, sự lẫm liệt của quân ta, những khoảnh khắc sinh hoạt của bộ đội giữa hầm hào công sự… trong ảnh Triệu Đại hiện lên sinh động và gần gũi. Triệu Đại, ngoài vai trò là chiến sĩ xung trận, còn có đầu óc đạo diễn, tự dàn dựng cho mình một kịch bản với cảm quan về những gì cần ghi lại.
Ngay sau khi chiến dịch kết thúc, ông đã đứng trên nắp capo một chiếc xe tải lấy góc rộng chụp liên tiếp 7 kiểu ảnh toàn cảnh chiến trường tan hoang đổ nát, sau này dùng kỹ thuật buồng tối rửa ghép nối lại thành bức ảnh ngang, cho ra đời bức ảnh toàn cảnh quý giá. Ở Triển lãm “Nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại - Bản anh hùng ca bằng ảnh về Điện Biên Phủ” diễn ra tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam đúng vào những ngày lịch sử dịp kỷ niệm 70 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ, người xem thấy một bức ảnh dài 7m choán hết một băng bày ảnh, đó chính là bức ảnh toàn cảnh tập đoàn cứ điểm Điện Biên Phủ của địch bị quân ta tiêu diệt ngày ấy. Bức ảnh đã cho một cái nhìn tổng thể chân thực về chiến trường Điện Biên Phủ ngay sau giải phóng với những ngổn ngang của hầm hào, xe pháo, nhà cửa, lốm đốm khắp vùng lòng chảo là những chiếc dù trắng, toát lên vẻ bi tráng khôn cùng.
Vượt lên những bức ảnh chiến sự, ngay tại chiến trường, ông đã có những khoảnh khắc chạm tới nghệ thuật. Như bức ảnh thời khắc trước đó của quân ta vượt cầu Mường Thanh vào khu trung tâm đã được biết đến rộng rãi. Bức ảnh đầy đủ không bị cắt cúp mới được công bố cho thấy ông đứng ở phía dưới cầu chụp lên, ngang bức ảnh là cây cầu sắt Mường Thanh, tiền cảnh là bộ đội chạy theo hình vòng cung từ dưới lên đầu cầu lên phía bên phải khuôn hình, người chiến sĩ dần đầu cầm lá cờ Quyết chiến - Quyết thắng vừa chạm đầu cầu ở khoảng 1/3 chiều ngang, phía sau anh là các chiến sĩ, đối diện phía bên kia cầu là chiếc xe tăng của địch đã bị vô hiệu hóa, đầu cầu phía trái là một cái cây cụt ngọn nhưng vẫn còn hai tán lá nhỏ, trên không trung là khói bom nhuộm xám nền trời. Bức ảnh đã lột tả phút bi tráng lẫm liệt của thời khắc quân ta chạm vào chiến thắng.
|
 |
| Bức ảnh chụp một cuộc họp quan trọng của Bộ Chỉ huy Chiến dịch dưới chân thác nước Huổi He, Nà Tấu, tháng 1 năm 1954 được nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại chụp ghép hai kiểu theo chiều đứng. |
Đạo diễn Triệu Tuấn cho biết, sinh thời, ba ông tỏ ra rất ưng ý với tấm ảnh Bộ Chỉ huy Chiến dịch Điện Biên Phủ họp dưới chân thác nước tại bản Nà Tấu, quyết định chuyển phương châm "đánh nhanh thắng nhanh" sang "đánh chắc tiến chắc" ngày 26 tháng 1 năm 1954. Đáy bức ảnh là hình ảnh Bộ Chỉ huy họp xung quanh tấm bản đồ trải trên một phiến đá rộng, bên trái ảnh là lều bạt căng che mưa nắng, trải dọc khuôn hình là thác nước mềm mại chảy như tơ. Bên trên vị trí lều bạt ở phía trái bức ảnh là phiến đá lớn, có một chiến sĩ cảnh vệ đang bồng súng đứng gác. Nội dung cuộc họp quan trọng quyết định thắng thua của cả một chiến dịch lớn nhưng đã được thể hiện bằng một phương pháp trữ tình, bình thản như một đối cực của những căng thẳng, hồi hộp trước trận đánh mở màn chiến dịch quan trọng bậc nhất. Điều đó cho thấy, trong sâu thẳm của một phóng viên chiến trường vẫn là một bản năng nghệ sĩ nơi Triệu Đại.
Kho dữ liệu vô giá
Nói về các tác phẩm của Triệu Đại trong Chiến dịch Điện Biên Phủ không thể không nhắc đến bức ảnh đã trở thành biểu tượng của Chiến thắng mỗi khi nhắc đến Chiến dịch lừng lẫy này, đó là bức ảnh lá cờ Quyết chiến - Quyết thắng được bộ đội ta phất cao trên nóc hầm De Castries chiều ngày 7-5-1954 đầy kiêu hãnh và tự hào. Bức ảnh có sức truyền cảm lớn để cho đến bây giờ, 70 năm đã trôi qua, vẫn có sức sống mãnh liệt với thời gian, còn mãi trong lòng dân tộc như một kỳ tích lịch sử. Biểu tượng của Chiến thắng Điện Biên Phủ với người chiến sĩ mang súng trên vai phất cao lá cờ chiến thắng, bên cạnh là những người đồng đội bồng súng như đang hân hoan vui mừng, sẻ chia niềm kiêu hãnh nhưng vẫn không quên cảnh giác, bảo vệ ngọn cờ đang phất cao. Lá cờ từ trận mở màn Him Lam, nay đã lỗ chỗ vết đạn thù lẫm liệt hùng tráng.
70 năm qua, bức ảnh này được sử dụng nhiều nhất, nó trở thành biểu tượng của Điện Biên Phủ huy hoàng, lan tỏa khắp thế giới, gắn liền với từ khóa Điện Biên Phủ, Võ Nguyên Giáp, Việt Nam. Bức ảnh ấy khiến người ta hình dung đến các bức ảnh mang tính biểu tượng trong các cuộc chiến tranh thế giới, như bức ảnh Cờ Chiến thắng trên nóc Reichstag (tên gốc: Знамя Победы над рейхстагом, được thực hiện bởi phóng viên ảnh Quân đội Liên Xô Yevgeny Khaldei trên nóc Tòa nhà Quốc hội Reichstag ở Berlin, Đức vào ngày 2-5-1945, như một biểu tượng Chiến thắng của Liên Xô, tượng trưng cho sự kết thúc của Chiến tranh thế giới thứ hai và sự kết thúc của Chủ nghĩa phát xít Đức.
|
 |
| Bức ảnh chụp ghép hai kiểu lá cờ Quyết chiến - Quyết thắng của quân ta tung bay trên Đồi Him Lam của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại. |
Nếu chỉ dùng một bức ảnh để nói về Chiến dịch Điện Biên Phủ thì chắc chắn sẽ là bức ảnh lá cờ Quyết chiến - Quyết thắng tung bay trên nóc hầm De Castries, nhưng để tìm hiểu sâu hơn về Chiến dịch Điện Biên Phủ, để hiểu hành trình đi đến chiến thắng ấy thì kho tư liệu hình ảnh của Triệu Đại sẽ làm thỏa mãn bất cứ người nào khó tính nhất. Đạo diễn Triệu Tuấn, người con trưởng của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại nói rằng, 70 tấm ảnh gia đình chọn và giới thiệu tới công chúng trong triển lãm lần này chỉ là một phần trong kho tư liệu những hình ảnh mà ba ông đã chụp.
Đạo diễn Triệu Tuấn luôn thán phục cha mình về tốc độ chụp ảnh và bố cục rất chặt chẽ cũng như sự rung cảm trước mỗi khuôn hình ở những bức ảnh chiến trường. “Giữa mặt trận bom đạn ác liệt, sự còn mất chỉ trong gang tấc, các khoảnh khắc không bao giờ lặp lại, vậy mà ba tôi vẫn rất chắc tay khi bấm máy. Các bức ảnh đẹp và hoàn chỉnh, như được bố cục từ trước khi người phóng viên nhấn nút máy ảnh”, ông Tuấn chia sẻ. Theo ông Tuấn, nghệ thuật cũng toát lên từ đấy.
“Tài sản ba tôi để lại không có lâu đài nguy nga mà chỉ là những bộ ảnh chiến trận của hai cuộc kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ và gần 50 con cháu theo nghề ảnh của ông, đều giỏi nghề của con nhà nòi”, ông Tuấn tự hào nói.
Trả lại tên cho anh!
Những bức ảnh Điện Biên Phủ sau này của ông do thời gian và do thói quen, các tờ báo và các cơ quan truyền thông đều ghi chung chung là “TTXVN” (Thông tấn xã Việt Nam) hay “Ảnh tư liệu”, một phần cũng bởi thời gian đã lùi xa, và từ lâu chúng đã trở nên quá quen thuộc, quen thuộc đến mức chẳng cần phải truy nguyên nguồn gốc.
Triệu Đại lúc sinh thời cũng không mảy may đòi hỏi điều ấy. Đánh giá về những đóng góp của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại trong Chiến dịch Điện Biên Phủ, Đại tướng Võ Nguyên Giáp từng nói: "Tôi đánh giá cao về anh Triệu Đại, những bức ảnh về Điện Biên Phủ của anh rất tốt. Triệu Đại ra mặt trận không trực tiếp cầm súng như các chiến sĩ mà vũ khí của anh là máy ảnh. Các bức ảnh đó là chiến công của Triệu Đại...".
Và chiến công của Triệu Đại cần được ghi nhớ bằng việc làm hợp lý, hợp tình nhất là hãy chú thích tên ông dưới những bức ảnh của ông. Bởi đó là niềm tự hào làm nghề, thể hiện danh dự và trách nhiệm của người nghệ sĩ - chiến sĩ.
Với những chiến sĩ trên mặt trận nhiếp ảnh chiến sự như Triệu Đại, đúng như lời Đại tướng Võ Nguyên Giáp nói, máy ảnh chính là vũ khí. Ông đã sử dụng thứ vũ khí được tổ chức trang bị để vẽ nên niềm tự hào dân tộc, vẽ nên dáng hình Tổ quốc bằng ánh sáng!
NGUYỄN XUÂN THỦY
*Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.