Chủ trì và điều hành hội thảo có các đồng chí: Vương Đình Huệ, Ủy viên Bộ Chính trị, Chủ tịch Quốc hội; Võ Văn Thưởng, Ủy viên Bộ Chính trị, Thường trực Ban Bí thư; Trần Thanh Mẫn, Ủy viên Bộ Chính trị, Phó chủ tịch Thường trực Quốc hội; Nguyễn Xuân Thắng, Ủy viên Bộ Chính trị, Giám đốc Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Chủ tịch Hội đồng Lý luận Trung ương; Nguyễn Trọng Nghĩa, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương; Nguyễn Đắc Vinh, Ủy viên Trung ương Đảng, Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội. Tham dự hội thảo có các đồng chí lãnh đạo, nguyên lãnh đạo Đảng, Nhà nước; lãnh đạo các ban, bộ, ngành Trung ương và địa phương cùng khoảng 800 đại biểu là các chuyên gia, nhà khoa học, đại diện các cơ quan nghiên cứu, doanh nghiệp, hội, hiệp hội và các đại biểu quốc tế.

Ba yếu tố then chốt phát triển văn hóa

Thực hiện đường lối đổi mới, chúng ta đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trong xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam. Tuy nhiên, văn hóa vẫn chưa được các cấp, các ngành nhận thức một cách sâu sắc và chưa được quan tâm đầy đủ, tương xứng với kinh tế. Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa có lúc còn lúng túng, chậm trễ, nhất là trong việc thể chế hóa các quan điểm, chủ trương, đường lối của Đảng về văn hóa. Đầu tư cho văn hóa chưa đúng mức, còn dàn trải, hiệu quả chưa cao.

Nhằm triển khai Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng và chỉ đạo của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng, lãnh đạo Quốc hội đã chỉ đạo các cơ quan nghiên cứu, đề xuất tổ chức Hội thảo về chủ đề “Thể chế, chính sách và nguồn lực cho phát triển văn hóa”. Đây là 3 yếu tố then chốt có mối quan hệ biện chứng, thúc đẩy sự phát triển nền văn hóa; đóng vai trò định hướng, dẫn dắt, tạo khung khổ cho việc tổ chức, vận hành nền văn hóa quốc gia; là công cụ hữu hiệu để quản lý, bảo đảm cho việc phân bổ hợp lý các nguồn lực để phát triển văn hóa. Nguồn nhân lực, vật lực, tài lực là điều kiện cần để tạo ra những sản phẩm văn hóa, giá trị văn hóa; trong đó, con người luôn là nguồn lực trung tâm, quan trọng nhất, tạo ra cơ chế, chính sách, là chủ thể quyết định việc khai thác và sử dụng các nguồn lực khác.

leftcenterrightdel
Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ và các đại biểu tham quan Triển lãm “Bản sắc văn hóa Bắc Ninh” tại Hội thảo văn hóa 2022. 

Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Nguyễn Văn Hùng cho biết: “Hệ thống văn bản pháp luật về văn hóa, gia đình có khoảng 160 văn bản quy phạm pháp luật, gồm nhiều loại khác nhau từ luật, pháp lệnh đến thông tư. Số lượng văn bản lớn tồn tại mâu thuẫn, chồng chéo, làm giảm tính minh bạch, khiến các quy định pháp luật trở lên phức tạp, khó áp dụng.

Một số lĩnh vực chưa có luật hoặc pháp lệnh điều chỉnh (như nghệ thuật biểu diễn, mỹ thuật, nhiếp ảnh, xây dựng môi trường văn hóa, thiết chế văn hóa, tuyên truyền cổ động chính trị, quyền và nghĩa vụ của văn nghệ sĩ...), thậm chí chưa có văn bản điều chỉnh (lĩnh vực văn học, quản lý hoạt động trò chơi...) ảnh hưởng lớn đến công tác quản lý nhà nước về từng lĩnh vực”.

Có nơi, có lúc, có việc do chưa coi trọng văn hóa, thiếu hiểu biết về văn hóa, nên khi triển khai thể chế, chính sách chưa phát huy được hiệu quả. PGS, TS Nguyễn Thị Phương Châm, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam lấy ví dụ: “Ngôi nhà trình tường ở vùng cao phía Bắc ấm vào mùa đông, mát về mùa hè và gắn kết những giá trị văn hóa, tín ngưỡng của đồng bào nhưng dần sẽ có nguy cơ bị phá bỏ khi áp với các tiêu chí nhà ở “3 cứng” (tường cứng, mái cứng, sàn cứng) mà Bộ Xây dựng và Chương trình xây dựng nông thôn mới đưa ra cho tất cả vùng, miền”.

Mức đầu tư cho văn hóa trong tổng chi ngân sách tương đối thấp so với các lĩnh vực khác, chưa tương xứng với thực tiễn, chưa đồng đều. Phần lớn nguồn vốn công dành cho hoạt động sự nghiệp, tỷ lệ chi cho đầu tư phát triển còn thấp. Với những hạn chế này, đầu tư công của Nhà nước chưa đủ sức “làm mồi”, “dẫn dắt” đầu tư của tư nhân trên thị trường. Do thiếu chính sách thu hút nên cơ bản nguồn lực đầu tư xã hội hóa vào lĩnh vực văn hóa còn thấp.

Nguồn lực văn hóa còn nằm ở phương diện nguồn nhân lực. Đội ngũ văn nghệ sĩ đông đảo nhưng nhân lực về quản lý sự kiện, tiếp thị văn hóa... thì không có bao nhiêu. Tình trạng chắp vá, tùy tiện bố trí cán bộ làm văn hóa nhưng thiếu hiểu biết về văn hóa tác động tiêu cực đến vấn đề quản lý, phát triển văn hóa ở các địa phương.

Khẩn trương hoàn thiện thể chế, chính sách

Nhiều vấn đề mới, chưa có tiền lệ như phát triển các ngành công nghiệp văn hóa (CNVH) đang gặp khó khăn do thể chế chưa theo kịp thực tiễn. Điều quan trọng là phải mang tư duy mới, phù hợp xu thế thời đại trong việc xây dựng thể chế.

PGS, TS Bùi Hoài Sơn, Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho biết: “Xu thế chung trên thế giới là chuyển từ tiền kiểm sang hậu kiểm đối với các sản phẩm CNVH. Hậu kiểm không có nghĩa là không có tiền kiểm. Chúng ta vẫn thông qua các quy định có từ trước để từ đó văn nghệ sĩ có thể sáng tạo, biết được mình có thể làm gì hay không được làm gì. Từ đó, họ có được những sản phẩm phù hợp. Cơ chế hậu kiểm giúp chúng ta tăng trách nhiệm của nghệ sĩ với sản phẩm của mình”.

Đồng tình với ý kiến của PGS, TS Bùi Hoài Sơn, nhạc sĩ Quốc Trung cho rằng: “Năng lực sáng tạo của người nghệ sĩ không bị giới hạn bởi những quy định pháp luật. Nghệ sĩ không sợ nhiều luật, không sợ ít luật, mà sợ luật không rõ ràng, không cụ thể, khi tác phẩm bị vướng vào các quy định như vậy sẽ gây khó khăn lớn cho người làm công việc sáng tạo. Trong xây dựng CNVH, công tác xây dựng pháp luật cần được chú trọng".

Xây dựng thể chế để văn hóa phát triển không chỉ liên quan đến lĩnh vực văn hóa mà cần quan tâm đến lĩnh vực khác mới có tính đồng bộ. Các đại biểu tham dự hội thảo đề xuất điều chỉnh, sửa đổi một số luật chuyên ngành, như: Luật Đầu tư; Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư; các luật thuế, đặc biệt là thuế thu nhập doanh nghiệp; nghị định về khuyến khích xã hội hóa nhằm sử dụng có hiệu quả nguồn lực nhà nước, huy động nguồn lực xã hội và tối ưu hóa nguồn lực nội sinh từ văn hóa. Cụ thể, Luật Đầu tư cần các quy định pháp luật liên quan và quy định pháp luật chuyên ngành về văn hóa để tạo cơ sở pháp lý cho nguồn lực từ Nhà nước. Sửa đổi, bổ sung các quy định pháp luật liên quan để khơi thông nguồn lực từ văn hóa trong hạ tầng của văn hóa như Luật Quản lý, sử dụng tài sản công, trong đó có chính sách phù hợp phát huy, sử dụng có hiệu quả tài sản kết cấu hạ tầng, thiết chế văn hóa, tài sản đặc thù của văn hóa; cơ chế tự chủ tài chính đồng bộ với nhân sự, kế hoạch của các đơn vị sự nghiệp công lập trong lĩnh vực văn hóa. Bổ sung các chính sách thúc đẩy phát triển tài năng, tinh hoa trong lĩnh vực văn hóa-nghệ thuật, nhân lực của ngành văn hóa từ nguồn lực nhà nước, ưu tiên nhân lực sáng tạo và nhân lực quản lý.

Cần cả tâm và tầm trong phát triển văn hóa

Những năm qua, nhiều địa phương đã có không ít mô hình hay, cách làm thiết thực để phát triển văn hóa. Tỉnh Bắc Ninh-địa phương đăng cai hội thảo-đã sớm có ý thức phát triển văn hóa tương xứng với phát triển kinh tế. Năm 2018, HĐND tỉnh Bắc Ninh đã thông qua Nghị quyết về việc ban hành Quy định chế độ đãi ngộ đối với nghệ nhân trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể; hỗ trợ chế độ phụ cấp ưu đãi nghề nghiệp và chế độ bồi dưỡng đối với người làm việc tại Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh.

Theo đó, nghệ nhân được hưởng thêm trợ cấp hằng tháng. Chi ngân sách thường xuyên cho văn hóa, nguồn lực đầu tư cho văn hóa hằng năm của Bắc Ninh luôn cao gấp hơn hai lần bình quân chung của toàn quốc. Tỉnh Thừa Thiên Huế thành công thu hút nguồn lực xã hội hóa mở nhiều bảo tàng tư nhân để vừa gìn giữ di sản văn hóa, vừa phát triển du lịch. Ninh Bình trở thành trung tâm du lịch của cả nước nhờ triển khai thành công mô hình hợp tác công-tư...

Từ đây, chúng ta cần đặt vấn đề: Vì sao cùng một thể chế, chính sách, có địa phương phát triển văn hóa và nhờ văn hóa mà phát triển; địa phương khác thì không? Câu trả lời phụ thuộc ở tâm và tầm của đội ngũ cán bộ các cấp, nhất là người đứng đầu.

Các tham luận tại Hội thảo văn hóa 2022 đã làm rõ vai trò của chính quyền trong phát triển văn hóa giai đoạn hiện nay là dẫn dắt, kiến tạo thông qua thể chế, chính sách chứ không phải làm thay. Đặc biệt, khi xác định sản phẩm văn hóa là một loại hàng hóa thì vai trò của Nhà nước là điều tiết các quan hệ để có nhiều sản phẩm chất lượng, đáp ứng nhu cầu thụ hưởng của người dân. Nguồn vốn đầu tư công cần được xem là “vốn mồi” để làm nền tảng phát triển văn hóa. Có nghĩa là các bộ, ngành, địa phương cần xác định trọng tâm đầu tư, tránh dàn trải mới tạo ra sức bật cho văn hóa.

Tập trung thực hiện các nhóm chính sách lớn, bao trùm

Phát biểu kết luận hội thảo, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ nhấn mạnh: Việc hoàn thiện thể chế văn hóa phải bảo đảm các yêu cầu tạo hành lang pháp lý để tổ chức và triển khai thuận lợi mọi hoạt động văn hóa trong khuôn khổ pháp luật dưới sự lãnh đạo của Đảng; phát huy tối đa năng lực sáng tạo, sự đa dạng và năng động của văn hóa, tạo điều kiện hội nhập thị trường văn hóa quốc tế; chú trọng tính đặc thù của văn hóa, vừa bảo đảm phát triển đúng định hướng chính trị, tư tưởng của Đảng, vừa bảo đảm tự do sáng tạo trên cơ sở phát huy tính tự giác cao với mục đích đúng đắn; văn hóa phải là một trong các trụ cột để phát triển bền vững đất nước; giải quyết hài hòa 5 mối quan hệ: Giữa bảo tồn, phát triển văn hóa với tăng trưởng kinh tế, thực hiện tiến bộ, công bằng xã hội; giữa lợi ích kinh tế của chủ thể với lợi ích văn hóa của cộng đồng; giữa yếu tố dân tộc và quốc tế; giữa truyền thống và hiện đại; giữa văn hóa đại chúng và văn hóa tinh hoa, bác học.

Chủ tịch Quốc hội yêu cầu: Cần tập trung nghiên cứu, thể chế hóa để tháo gỡ các điểm nghẽn, tạo sự phát triển đột phá cho phát triển văn hóa qua 9 nhóm chính sách lớn, bao trùm: Phát triển con người Việt Nam toàn diện; xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh với các trọng tâm là xây dựng đời sống văn hóa, phát triển và quản lý hệ thống hạ tầng, thiết chế và không gian văn hóa đồng bộ, hiệu quả; nâng cao hiệu quả thông tin tuyên truyền và giáo dục văn hóa; bảo tồn, phát huy các giá trị di sản văn hóa dân tộc; thúc đẩy sự phát triển văn học-nghệ thuật; phát triển CNVH; đẩy mạnh chuyển đổi số và ứng dụng các thành tựu khoa học công nghệ trong lĩnh vực văn hóa; phát triển nguồn nhân lực văn hóa; thúc đẩy hội nhập quốc tế về văn hóa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại.

Về nguồn lực cho phát triển văn hóa, Chủ tịch Quốc hội đề nghị: Bảo đảm mức chi đầu tư cho văn hóa ít nhất đạt 1,8% tổng chi ngân sách nhà nước (bao gồm cả Trung ương và địa phương), quan trọng hơn là khơi thông nguồn lực xã hội đầu tư cho văn hóa.

Các cơ quan của Quốc hội sẽ tổng hợp, hoàn thiện báo cáo kết quả hội thảo và kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền; đồng thời đề nghị các địa phương tiếp thu các khuyến nghị của hội thảo để triển khai tốt các nhiệm vụ về văn hóa.

Bài và ảnh: TRẦN HOÀNG HOÀNG