“Quan họ không chỉ có hát. Trước khi hát quan họ, phải học làm người quan họ”, liền anh Dương Đức Thắng, Phó chủ nhiệm Câu lạc bộ (CLB) quan họ Hoài Trung mở đầu buổi truyền dạy dành cho các em nhỏ đến từ hai làng quan họ gốc của tỉnh Bắc Ninh là Hoài Trung (xã Liên Bão) và Đông Mơi (xã Yên Phong).

Tại Phòng trưng bày quan họ xưa và nay của CLB quan họ Hoài Trung, buổi học tối đó không bắt đầu bằng làn điệu dân ca mà bằng những câu chuyện nền nếp, lễ nghĩa xưa cũ. Trước đây, làng Hoài Trung từng phục dựng nhiều nghi thức cổ truyền của người quan họ. Những lề lối giao tiếp ấy được anh Thắng tái hiện lại từ việc các liền anh, liền chị xếp hàng ngay ngắn đón nhau từ cổng làng, đến từng lời (nhời) thưa gửi mực thước khi chào nhau. 

Các thế hệ của Câu lạc bộ quan họ Hoài Trung trong một buổi sinh hoạt. 

"- Dạ, anh em chúng em có nhời chào chị hai, chị ba, chị tư, chị năm quan họ đấy ạ!

- Vâng ạ, chị em chúng em cũng có nhời chào tới anh hai, anh ba, anh tư, anh năm quan họ đấy ạ!

Không ai tự xưng là “anh hai”, “chị hai”, người quan họ chỉ khiêm nhường xưng là “chúng em”, những danh xưng mực thước kia dùng để tôn vinh bạn hát của mình.

Muốn nói chuyện với liền anh thì liền chị phải ý tứ, phải “năm thưa mười dạ”. Ví dụ, nếu muốn mở lời, phải nói: “Dạ, chúng em xin có nhời...”; còn bên kia sẽ đáp: “Dạ, chúng em xin đỡ nhời...”. Sự đối đáp ấy không chỉ là nghi thức mà là biểu hiện của lòng trọng nhau, quý nhau như bạn hiền”, anh Thắng kể lại những nguyên tắc đối đáp trong sinh hoạt quan họ.

Lễ nghĩa quan họ còn thấm vào từng chi tiết nhỏ trong đời sống. Ví như trong bữa tiệc quan họ, người chủ lễ không ngồi cùng mâm với quan họ khách để tránh gây ngại. Quan họ khách cũng không bao giờ xin thêm đồ ăn; nếu thiếu, quan họ chủ phải tự nhận ra và chủ động thêm, nhưng thường thì chẳng bao giờ thiếu vì “quan họ chỉ toàn ăn hương ăn hoa”.

Nghệ nhân Ưu tú Ngô Thị Nhi (một trong 6 nghệ nhân quan họ tiêu biểu được trao tặng danh hiệu “Báu vật nhân văn sống”), trong một lần dùng tiệc ở làng bạn, thấy chủ nhà dọn cỗ nhưng thiếu tăm. Cụ không nói thẳng mà chỉ nhẹ nhàng khen: “Em không nhìn thấy chổi quét bàn thờ nhà anh hai, anh ba ở đâu mà thấy bàn thờ cứ sạch bóng ra”. Quan họ chủ nghe xong liền hiểu ngay. Theo anh Thắng, chính cách nhắc khéo ấy mới là cái hay, cái sâu sắc của quan họ; ý nhị, tế nhị mà vẫn giữ được sự kính trọng lẫn nhau. Những câu chuyện anh Thắng kể, từ những người lớn tuổi đến những đứa trẻ đều chăm chú nghe từng câu từng chữ, như sợ làm rơi mất một “mẩu” văn hóa quý.

Hoài Trung là một trong số làng quan họ gốc hiện nay còn gìn giữ những tục lệ cổ truyền. Không chỉ trong lúc chơi quan họ mà ngay cả trong đời sống thường nhật, người dân nơi đây vẫn giữ cách xưng hô, ứng xử nhẹ nhàng, lễ độ. Những câu chào hỏi thưa gửi, những phép lịch sự trong đối đãi giữa người với người được truyền dạy cho trẻ nhỏ từ chính các lớp học như thế. Ở CLB quan họ Hoài Trung, các liền anh liền chị có thể hát chưa hay, nhưng lễ nghĩa phải được đặt lên hàng đầu. Bởi cái gốc của quan họ là giao tiếp tình cảm, làm sao cho khéo, cho đằm thắm; cốt cách người quan họ phải khiêm cung, lễ độ...

Buổi học khép lại bằng một bài hát quan họ đơn giản, nhưng những điều các em mang về nhà lại là bài học sâu sắc về cách sống: Nhẹ nhàng, trân trọng nhau và biết giữ gìn điều tử tế từ cách nói năng đến cách đối đãi. Những điều tưởng chừng vụn vặt ấy, nếu không được kể lại, nếu không được truyền đi trong một buổi học như vậy, có thể sẽ phai dần theo năm tháng.

Bạn Bùi Ngọc Hoa (20 tuổi), người con sinh ra và lớn lên tại làng Hoài Trung, nay vinh dự cùng anh Thắng tham gia truyền dạy. Hoa chia sẻ: “Hồi nhỏ, em nghe hát trước rồi mới hiểu sau. Giờ được học kỹ hơn về văn hóa quan họ, em thấy mỗi câu hát quan họ không chỉ là giai điệu mà ẩn chứa trong đó những triết lý sống. Nếu chỉ học hát mà không hiểu văn hóa quan họ thì như chưa học hoặc chỉ học vẹt cho biết mặt chữ”.

Là một trong bảy thành viên đầu tiên của Đoàn Quan họ Hà Bắc (nay là Nhà hát Dân ca Quan họ Bắc Ninh), Nghệ sĩ Ưu tú (NSƯT) Minh Phức cũng bày tỏ tầm quan trọng trong việc gìn giữ nền nếp, lễ nghĩa quan họ. Vì vậy, NSƯT Minh Phức ủng hộ và khuyến khích đối với các CLB quan họ hiện nay truyền dạy văn hóa quan họ tới thế hệ trẻ.

Bà cho biết, trong những năm đầu cùng đoàn đi về các làng cổ sưu tầm, học hát từ các nghệ nhân, điều khiến bà ấn tượng sâu sắc không chỉ là những câu hát mượt mà mà còn là cách các nghệ nhân truyền dạy lề lối sinh hoạt, văn hóa ứng xử rất mực tinh tế. “Quan họ là nghề chơi lắm công phu. Một người muốn chơi quan họ trước tiên phải học cách đi đứng, ăn nói, mặc trang phục cho đúng khuôn phép”, NSƯT Minh Phức nhấn mạnh.

Bài và ảnh: PHẠM THỨ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.