Đòi hỏi sự minh bạch trong khai khoáng tại Việt Nam

QĐND Online – Ngành khai khoáng đang có những đóng góp quan trọng cho sự phát triển của đất nước. Tuy nhiên, trong quá trình hoạt động, nó đã và đang bộc lộ những bất cập . Một trong những điểm quan trọng cần sớm khắc phục, đó là sự minh bạch trong hoạt động khai khoáng…

Thực trạng cần khắc phục

Việt Nam có nguồn tài nguyên khoáng sản đa dạng và phong phú, với hơn 60 loại khoáng sản tại hơn 5.000 mỏ, điểm quặng. Trong đó, một số loại khoáng sản có trữ lượng lớn ở quy mô thế giới, như bauxit, titan, đất hiếm và đá vôi… Ngành công nghiệp khai thác khoáng sản Việt Nam đã được hình thành khá lâu, đặc biệt là khai thác than, được thực hiện trên 100 năm nay. Ngành dầu khí và khai thác khoáng sản thời gian qua đã phát triển nhanh, có đóng góp quan trọng đối với nguồn thu ngân sách và sự nghiệp phát triển kinh tế-xã hội của đất nước. Trong giai đoạn từ năm 2000 đến nay, đóng góp của ngành khai khoáng luôn chiếm từ 10 đến 11% tổng GDP của cả nước. Chỉ tính riêng năm 2009, doanh thu từ xuất khẩu khoáng sản đạt khoảng 8,5 tỉ USD, trong đó từ dầu thô đạt 6,2 tỉ USD, chiếm tỉ trọng khá lớn trong thu ngân sách Nhà nước (khoảng 25%). Ngành khai khoáng cũng tạo được nhiều việc làm ổn định cho người lao động, góp phần đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia và cung cấp nguyên liệu cho nhiều ngành công nghiệp khác của đất nước.

Quang cảnh Hội thảo Giới thiệu Sáng kiến Minh bạch ngành công nghiệp khai khoáng

Tuy nhiên, trong giai đoạn tới ngành công nghiệp khai thác khoáng sản được dự báo là sẽ gặp nhiều khó khăn do trữ lượng dầu khí và than đang ngày càng cạn kiệt. Trong khi đó, mặc dù Việt Nam có một số loại khoáng sản có trữ lượng cao, tầm cỡ thế giới, nhưng chưa thể đưa vào khai thác quy mô lớn do trên thế giới cũng có rất nhiều loại khoáng sản này và nhu cầu hiện tại không cao. Những loại khoáng sản quý hiếm mà thế giới cần thì Việt Nam lại có ít (như vàng, bạc, chì, kẽm…), hoặc không có (như kim cương).

Thực tiễn hoạt động ngành công nghiệp khai thác khoáng sản cũng đã và đang bộc lộ nhiều bất cập, thiếu bền vững. Tình trạng khai thác khoáng sản trái phép diễn ra khá phổ biến ở nhiều địa phương, gây thất thoát khoáng sản và nguồn thu ngân sách. Khai thác khoáng sản theo kiểu “dễ làm-khó bỏ”, chưa sử dụng tổng hợp các loại khoáng sản trong quá trình khai thác, chế biến vẫn còn diễn ra khá phổ biến, gây tổn thất lớn. Nguồn lợi tài nguyên khoáng sản mà thiên nhiên “ban tặng” đôi khi rơi vào một số nhóm lợi ích thay vì cho cả một cộng đồng do cơ chế kiểm tra, giám sát của các cơ quan Nhà nước còn chưa chặt chẽ. Khai thác khoáng sản cũng đang để lại nhiều ảnh hưởng tiêu cực, khó khắc phục về môi trường và xã hội.

Hướng mở với EITI

Để nguồn lợi từ việc khai thác, chế biến khoáng sản được sử dụng vì mục đích phát triển kinh tế-xã hội chung của đất nước; lợi ích từ khai thác khoáng sản được điều tiết hài hòa giữa ba chủ thể Nhà nước-doanh nghiệp-người dân thì việc củng cố thể chế chính sách nói chung và minh bạch hóa các thông tin về nguồn thu-chi và các hoạt động khác của ngành công nghiệp khai thác khoáng sản là cần thiết. Ngoài những nỗ lực gần đây như việc sửa đổi, bổ sung Luật Dầu khí và Luật Khoáng sản, nhiều chuyên gia cho rằng, Việt Nam cũng nên nghiên cứu và cân nhắc tham gia vào các hoạt động chung toàn cầu, trong đó có việc tham gia thực thi Sáng kiến Minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng (EITI)

Tại Hội thảo Giới thiệu Sáng kiến Minh bạch ngành công nghiệp khai khoáng do Viện Tư vấn phát triển, Trung tâm Con người và Thiên nhiên tổ chức ngày 24-7 tại Hà Nội, Phó chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường  Võ Tuấn Nhân khẳng định: “Một trong những nguyên nhân dẫn đến những hạn chế và yếu kém trong công tác quản lý, khai thác khoáng sản gắn với bảo vệ môi trường đó là sự minh bạch”. Trong khi đó, EITI là một sáng kiến khắc phục hiệu quả nguyên nhân này.

Phó ban Pháp chế, VCCI Đậu Anh Tuấn chỉ rõ, lợi ích khi Việt Nam tham gia EITI đó là: Tăng nguồn thu cho ngân sách, giảm thiểu thất thoát tài chính từ hoạt động khai thác dầu khí, khoáng sản; tạo dựng lòng tin của dân chúng đối với quản lý và điều hành của Chính phủ-giảm thiểu xung đột giữa các bên liên quan; tạo dựng lòng tin đối với các nhà đầu tư, từ đó thu hút thêm vốn đầu tư nước ngoài trong lĩnh vực khai thác khoáng sản; tăng chỉ số tín nhiệm quốc gia về minh bạch; phòng và chống tham nhũng hiệu quả hơn.

Ủng hộ việc áp dụng EITI tại Việt Nam, ông Lê Minh Kha, Giám đốc Công ty TNHH vàng Phước Sơn khẳng định: Việc áp dụng sáng kiến minh bạch trong ngành công nghiệp khai khoáng tại Việt Nam đương nhiên sẽ gặp nhiều khó khăn trong quá trình thực hiện trên mọi lĩnh vực, từ hệ thống pháp lý, chính trị, tài chính đến nguồn nhân lực và cần có những giải pháp cụ thể và khả thi để vượt qua những rào cản đó. Tuy nhiên, những lợi ích mà sáng kiến này mang lại là rõ ràng, sẽ giúp đất nước chúng ta tăng cường vị thế của ngành công nghiệp khai khoáng. Vì vậy nên nghiên cứu và cân nhắc tham gia thực thi EITI.

Bài và ảnh: Xuân Dũng