QĐND - Đồn Cẩm Lý (Lục Nam, Bắc Giang) nằm trên một quả đồi độc lập, được thực dân Pháp xây dựng từ tháng 9-1947. Đồn có một trung đội lính Âu-Phi do tên Quan hai Mông-lay chỉ huy, gồm 3 lô cốt lớn. Lô cốt chính ở giữa về phía bắc, xây bằng gạch cao 10m; 2 lô cốt còn lại bằng bê tông nằm chếch về phía đông và tây tạo thành thế chân kiềng, mỗi lô cốt do một tiểu đội bộ binh chốt giữ. Xung quanh đồn, địch bố trí 6 ụ súng có nắp bằng bê tông. Các ụ súng và lô cốt được nối với nhau bằng hào giao thông và hào ngầm. Quanh đồn, địch đào hào sâu 2,5m, rộng 3m, bên ngoài bố trí 3 lớp hàng rào kẽm gai và một hàng rào mắt cáo. Ba mặt đông, tây, nam của đồn đều có hồ nước bao bọc, đường kính mặt hồ từ 50m đến 80m, nước sâu từ 2m đến 4m. Cổng duy nhất của đồn ở hướng đông bắc giáp đường 17 chạy từ Phả Lại đi Lục Nam.

Đóng quân trên địa hình có giá trị cao về chiến thuật, công sự kiên cố vững chắc, lực lượng đông, trang bị hỏa lực mạnh nên quân Pháp trong đồn huênh hoang tuyên bố là "bất khả xâm phạm", thách thức du kích và bộ đội ta.

Từ cuối năm 1947, ta chủ trương đẩy mạnh phong trào "Du kích chiến tranh", đưa một số đơn vị chủ lực về nằm sâu trong các vùng địch tạm chiếm để giúp địa phương xây dựng lực lượng du kích đánh giặc. Tại Bắc Giang, Trung đoàn Bắc Bắc điều một số đại đội về các cơ sở, làm nòng cốt cho các hoạt động của địa phương phá thế bao vây và kìm kẹp của địch. Hai Đại đội 12 và 1475 của Trung đoàn Bắc Bắc được giao nhiệm vụ tiêu diệt đồn Cẩm Lý.

Sau khi nghiên cứu kỹ tình hình địch, ta và địa hình khu vực chiến đấu, ta nhận thấy nếu tiến công trực diện để tiêu diệt đồn, ta khó có thể giành thắng lợi. Tiếp tục tìm hiểu, nắm chắc quy luật hoạt động của địch, hai đại đội thống nhất phương thức tác chiến là dựa vào dân địa phương và dùng cách đánh kỳ tập.

Lúc này, quân Pháp ở đồn Cẩm Lý tăng cường đàn áp, bóc lột nhân dân. Chúng bắt nhân dân trong vùng phá dỡ các đền, chùa xung quanh, lấy gạch xây đồn. "Tương kế tựu kế", hai đại đội đã mượn quần áo và quang gánh, đóng giả dân phu gánh gạch ở chùa Lịch Sơn để vào đồn.

Khoảng 6 giờ ngày 21-7-1948, du kích ở Lịch Sơn báo cáo công tác chuẩn bị tại chùa đã xong. Bộ đội ta cơ động đến chùa Lịch Sơn, lần lượt từng người vào gánh những đôi quang đã xếp gạch rồi đi ngay. Đoàn "dân phu" từ từ tiến vào đồn Cẩm Lý, trong đoàn có cả phụ nữ, là du kích trong vùng. Đến cách đồn 200m, địch trong đồn bắn ra một loạt trung liên thị uy, nhưng đoàn "dân phu" vẫn bình tĩnh tiến vào. Thấy vậy, địch ngừng bắn, cho đoàn người gánh gạch vào trong đồn. Khi đã vào hết trong sân đồn, một toán khoảng chục tên lính vòng quanh đoàn "dân phu" để trêu ghẹo phụ nữ. Thời cơ đến, chỉ huy Đoàn "dân phu” hô: "Đặt gánh!". Tức thì, toàn đội nhanh chóng quẳng gánh gạch xuống đất, tuốt kiếm, mã tấu tiêu diệt những tên lính đang vây quanh. Sau đó, theo kế hoạch, toàn đội tỏa về các hướng, tìm diệt địch. Địch trong đồn hoảng hốt, chạy tán loạn. Sau 20 phút chiến đấu, ta đã hoàn toàn làm chủ đồn Cẩm Lý, tiêu diệt 24 tên địch, trong đó có tên Quan hai đồn trưởng, thu toàn bộ vũ khí. Để bảo toàn lực lượng, ta lui quân về vị trí tập kết an toàn.

NGUYỄN DUY HIỂN