QĐND - Đầu tháng 3-1953, Bộ Tổng tư lệnh quân đội ta và Bộ Tổng tư lệnh quân đội Pa-thét Lào nhất trí mở chiến dịch Thượng Lào nhằm tiêu diệt một bộ phận quan trọng sinh lực địch, củng cố vùng giải phóng và khu căn cứ địa cách mạng Lào ở các tỉnh Sầm Nưa, Xiêng Khoảng, Luông Phra-băng, buộc địch phải phân tán lực lượng ở Tây Bắc và vùng Đồng bằng Bắc Bộ (Việt Nam) đối phó, đồng thời rèn luyện bộ đội cách đánh cụm cứ điểm nhỏ và vừa trước khi đánh tập đoàn cứ điểm lớn.

Sơ đồ chiến dịch Thượng Lào

Căn cứ nhiệm vụ chính trị trên giao, Bộ chỉ huy chiến dịch Liên quân Việt Nam - Lào sau khi xác định phương thức tác chiến đánh chắc, tiến chắc, “bóc vỏ” dần căn cứ kiên cố của địch, đã quyết định huy động lực lượng tham gia chiến dịch. Hướng tiến công chủ yếu được chọn là Sầm Nưa, sử dụng Đại đoàn 308 và hai Đại đoàn 312, 316 (thiếu), 3 tiểu đoàn hỏa lực các loại, được sự hỗ trợ của quân và dân bạn trên địa bàn tác chiến bao vây tiêu diệt quân địch ở cụm cứ điểm Sầm Nưa và các mục tiêu phụ cận. Hướng thứ yếu Đường số 7 - Xiêng Khoảng (giáp Liên khu 4), sử dụng Đại đoàn 304, 2 tiểu đoàn hỏa lực hỗn hợp tiến công các vị trí Noọng Hét, Bản Ban, áp sát cô lập thị xã Xiêng Khoảng; cùng lúc dùng một mũi (tương đương trung đoàn) phát triển từ Mường Ngạt, Mường Mô, Tha Xỉ, Tha Thơm lên phối hợp với hướng chủ yếu đánh cụm cứ điểm Sầm Nưa. Hướng kiềm chế lưu vực sông Nậm Hu, sử dụng Trung đoàn 148 (Đại đoàn 316) từ Lai Châu sang kết hợp với bạn vây ép một số đồn bốt địch ở phía Bắc thị xã Luông Phra-băng, tạo điều kiện cho hai hướng quan trọng hoạt động. Theo đó, Bộ chỉ huy chiến dịch cũng dự kiến khi chiến dịch mở ra, địch có thể tăng cường 5-6 tiểu đoàn nhằm giữ vững cụm căn cứ Sầm Nưa, hoặc rút chạy nhằm bảo toàn lực lượng để các đại đoàn có kế hoạch điều chỉnh kịp thời giành thắng lợi.

Đúng như lường định của Bộ chỉ huy chiến dịch, chiều ngày 12-4-1953, phát hiện nhiều đơn vị chủ lực của ta tiến vào hướng mục tiêu chủ yếu, Bộ chỉ huy quân Pháp vội vã ra lệnh cho chỉ huy cụm cứ điểm Sầm Nưa rút quân để tránh đòn tiêu diệt. Khi nhận được tin này vào trưa 13-4, Bộ chỉ huy chiến dịch lập tức chỉ thị cho các đơn vị trên hướng chính nhanh chóng chuyển từ đánh công kiên (diệt cụm cứ điểm) sang vận động truy kích địch. Đại đoàn 304 đẩy mạnh hoạt động trên Đường số 7 vừa diệt một số đồn bốt, vừa chốt chặn không cho địch chạy thoát về Cánh Đồng Chum.

Được hơn 2.000 dân công bạn giúp đỡ vận chuyển đạn dược, các đại đoàn khẩn trương chỉ đạo các trung đoàn tổ chức các phân đội gọn nhẹ, kiên quyết bôn tập truy kích tiêu diệt địch. Đêm 13-4-1953, Tiểu đoàn 888 (Trung đoàn 176) đuổi kịp bộ phận địch đi sau cùng ở khu vực Mường Hàm (cách Sầm Nưa gần 30km về phía Nam), nhanh chóng đột phá, đánh tan và bắt toàn bộ bọn cầm đầu ngụy quyền tỉnh Sầm Nưa, cùng gần một đại đội lính dõng bảo vệ. Trưa ngày 14-4, Tiểu đoàn 439 đi đầu đội hình Trung đoàn 98 bám được 2 tiểu đoàn địch ở chân dốc bản Nà Noọng, lập tức hình thành ba mũi (chặn đầu, khóa đuôi, bên sườn) áp sát địch. Các tiểu đoàn của trung đoàn đi sau được lệnh dâng cao đội hình hỗ trợ Tiểu đoàn 439 tiến công địch. Bị vây đánh từ nhiều phía, địch chống cự yếu ớt rồi nửa xin hàng, nửa bỏ chạy tán loạn. Ta bắt và diệt gần 300 tên, trong đó có nhiều sĩ quan Pháp. Ngày 17-4-1953, hai tiểu đoàn của hai Trung đoàn 102 và 209 đuổi kịp tiểu đoàn địch đi đầu ở khu vực Hứa Mường. Ta tiến công diệt và bắt gần 200 tên, số còn lại (có chỉ huy trưởng cụm cứ điểm Sầm Nưa) chạy thục mạng theo hướng Sốp Ó, Sốp Khoa về Cánh Đồng Chum.

Lễ kết nghĩa bộ đội Việt Nam và bộ đội Pa-thét Lào trong Chiến dịch Thượng Lào năm 1953. Ảnh tư liệu

Cùng thời gian, Đại đoàn 304 trên hướng thứ yếu, ngoài việc sử dụng một trung đoàn đánh chiếm Khang Khay, Bản Ban, rồi phối hợp với hướng chính chặn địch rút chạy, còn điều động Trung đoàn 57 áp sát thị xã Xiêng Khoảng, buộc địch phải thoái lui vào Phu Luông co cụm với tàn binh ở Sầm Nưa chạy về. Trung đoàn 148 ở hướng kiềm chế, phối hợp với lực lượng bạn đẩy mạnh hoạt động ép địch rút khỏi Huội Hun, Sốp Sao, co cụm về Mường Khoa. Cuối tháng 4-1953, Trung đoàn phát triển xuống Mường Ngòi, Nậm Bắc cùng Trung đoàn 98 diệt địch ở Pắc Sàng, uy hiếp thị xã Luông Phra-băng. Hơn nửa tháng sau, hai Trung đoàn 98 và 148 tiến công giải phóng cứ điểm Mường Khoa, loại khỏi vòng chiến đấu gần 300 tên, kết thúc chiến dịch Thượng Lào.

Chiến dịch Thượng Lào của ta và bạn tuy còn một số hạn chế, như một số cán bộ cấp chiến thuật thiếu tinh thần quyết tâm truy kích tiêu diệt địch đến cùng, bỏ lỡ cơ hội để một phần địch chạy thoát, song ta đã tiêu diệt số lượng lớn sinh lực địch, giải phóng toàn bộ tỉnh Sầm Nưa, phần lớn tỉnh Xiêng Khoảng và một phần tỉnh Luông Phra-băng, là một chiến công to lớn, có ý nghĩa chiến lược. Chiến thắng Thượng Lào đã làm thay đổi hình thái chiến trường, tạo ra thế chiến lược rất có lợi cho ta và bạn củng cố và mở rộng vùng tự do của hai nước trên khu vực Bắc Đông Dương, cho phép Liên quân Lào - Việt tiến sâu vào sào huyệt địch và đánh chúng trên nhiều hướng. Thắng lợi của chiến dịch Tây Bắc 1953 không chỉ đánh dấu bước phát triển mới về nghệ thuật chủ động chuẩn bị, xây dựng, tổ chức lực lượng và thực hành chiến đấu, mà còn tạo ra những điều kiện quan trọng để quân và dân ta tiến lên giành thắng lợi quyết định trong chiến cuộc Đông Xuân 1953-1954, đặc biệt là Chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ. 

Đại tá TRẦN TIẾN HOẠT