Nơi đây ghi dấu cuộc bạo động của những chiến sĩ cách mạng kiên trung của Tổ quốc với thực dân Pháp và bè lũ tay sai vào ngày 17-3-1945. Anh Nguyễn Thế Nam, cán bộ khu di tích giới thiệu: Khu vực này, vào mùa hè năm 1944, thực dân Pháp cho xây dựng nhà tù cấp Đông Dương, thường gọi là “Căng Nghĩa Lộ”, trông giống như một chiếc tủ dựng đứng gồm 3 dãy nhà dài, xung quanh có hào sâu cắm chông và 4 chòi canh gác được canh giữ cẩn mật suốt ngày đêm. Tháng 2-1945, thực dân Pháp chuyển gần 100 chiến sĩ cách mạng bị bắt làm tù chính trị ở Căng Bá Vân (Thái Nguyên) về giam cầm tại Căng Nghĩa Lộ.

Các đại biểu dâng hương tại Khu mộ và đài tưởng niệm 9 chiến sĩ cách mạng. 

Ngục tù và đòn thù chỉ làm ngọn lửa cách mạng thêm bùng cháy. Giữa nơi địa ngục trần gian, các đồng chí: Trần Huy Liệu, Phạm Quang Thẩm, Nguyễn Sỹ Nghiêm, Vương Thừa Vũ đã thành lập Chi bộ Cộng sản và ủy ban nhà tù; cho ra đời tờ báo “Đường nghĩa” để tuyên truyền, vận động cách mạng. Từ khi ra đời, chi bộ nhà tù đã lãnh đạo cuộc đấu tranh với quân thù tại chính trong nhà tù của chúng bằng nhiều hình thức, như: Đòi tổ chức Tết Nguyên đán, cho tù nhân ở các trại được thăm hỏi, gặp gỡ lẫn nhau... Những hoạt động của Chi bộ Cộng sản tại Căng Nghĩa Lộ có ảnh hưởng mạnh mẽ và thổi bùng lên ngọn lửa yêu nước trong lòng các chiến sĩ cách mạng bị tù đày và nhân dân trên địa bàn.

Ngày 17-3-1945, các chiến sĩ cách mạng bị bắt giữ làm tù chính trị ở Căng Nghĩa Lộ nổi dậy phá căng, vượt ngục. Trong cuộc chiến không cân sức này, 9 chiến sĩ cách mạng (được ghi tên ở đài tưởng niệm) đã anh dũng chiến đấu và hy sinh ngay tại căng. Tinh thần và sự chiến đấu, hy sinh của 9 chiến sĩ đã giúp rất nhiều chiến sĩ khác thoát khỏi ngục tù thực dân để tiếp tục hoạt động cách mạng.

Khắc ghi công ơn của các bậc tiền bối, sau ngày giải phóng thị xã Nghĩa Lộ, nhân dân đã đắp mộ cho 9 liệt sĩ. Hiện nay, khu mộ và đài tưởng niệm gồm: Ngôi mộ chung của 9 liệt sĩ (được xây dựng theo hình hoa ban 9 cánh, tượng trưng cho 9 người con trung hiếu của dân tộc và sức sống mãnh liệt của người dân vùng Mường Lò-Nghĩa Lộ); đài tưởng niệm khắc ghi tên 9 liệt sĩ được xây dựng ngay bên phần mộ. Nơi đây trở thành "địa chỉ đỏ" góp phần giáo dục truyền thống cách mạng, vang mãi hào khí Đông A và khát vọng về một thế giới đại đồng hạnh phúc của dân tộc Việt Nam. 

Bài và ảnh: NGỌC GIANG