Đơn vị ban đầu mang tên Trung đoàn Trần Cao Vân (hay còn gọi là chi đội Trần Cao Vân) được thành lập từ những tổ đội vũ trang của các huyện Phong Điền, A Lưới, Hương Thủy... của tỉnh Thừa Thiên.

Thời gian đầu là một chi đội du kích vũ trang, từ cấp tiểu đoàn phát triển lên cấp trung đoàn hoạt động ở đồng bằng Thừa Thiên. Ngày 5-12-1952, Đại đoàn Bình Trị Thiên với 3 trung đoàn 18, 95 và 101 đã được thành lập. Trung đoàn 101 khi đó có nhiệm vụ chiến đấu chống quân Pháp và cả quân đội tay sai Quốc gia Việt Nam, sau đó ra phía Bắc Trung Bộ bổ sung quân số và về lại chiến trường cũ.

Tác giả (bên phải) trao kỷ vật chiến trường tại Phòng truyền thống Trung đoàn 101, ngày 5-4-2025.

 Trong 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp, Trung đoàn luôn giữ vững ý chí chiến đấu kiên cường, bất khuất. Từ các trận đánh nhỏ lẻ tiêu diệt địch trên địa bàn 3 tỉnh miền Trung, Trung đoàn đã nhanh chóng phát triển độc lập tác chiến với quy mô lớn hơn. Trung đoàn đã tham gia chiến đấu trên Mặt trận Trung - Hạ Lào và Đông Bắc Campuchia, góp phần “chia lửa” để làm nên Chiến thắng Điện Biên Phủ, kết thúc thắng lợi cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp của nhân dân ta.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, Quân đội nhân dân Việt Nam đã thành lập mới nhiều Trung đoàn 101 để bổ sung cho các chiến trường khác nhau. Tiếp tục phát huy truyền thống chiến đấu của đơn vị trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, Trung đoàn đã không ngừng lớn mạnh góp phần chi viện cho tiền tuyến lớn miền Nam đánh Mỹ, diệt ngụy. Từ một trung đoàn ban đầu đã phát triển lên thành 5 trung đoàn bộ binh (101A, 101B, 101C, 101D, 101E), kế tiếp nhau lên đường tham gia chiến đấu trên các chiến trường Đông Nam Bộ, Tây Nguyên, Đường 9 - Khe Sanh, Quảng Trị...

Sau khi Sư đoàn 325C (phát triển từ Sư đoàn 325) tăng cường cho các mặt trận phía nam thì Sư đoàn 325D được thành lập, đầu năm 1968, và Trung đoàn 101E nằm trong đội hình của Sư đoàn 325D. Cùng với nhiệm vụ của Sư đoàn, Trung đoàn 101E làm nhiệm vụ huấn luyện quân tăng cường, hàng chục tiểu đoàn đã được huấn luyện và bổ sung cho các chiến trường.

Tháng 11-1971, Sư đoàn 325D chuyển sang huấn luyện trở thành một sư đoàn cơ động của Bộ. Đầu xuân 1972, Sư đoàn chuyển vào phía Nam Quân khu 4 và lần lượt các trung đoàn đã vào tham gia chiến đấu tại chiến trường Quảng Trị. Trung tuần tháng 7-1972, Trung đoàn 101E vào trấn giữ Đông Hà - Ái Tử rồi sau đó vượt sông Thạch Hãn sang chốt giữ tuyến Chợ Sãi, An Tiêm, Nại Cửu...

Những ngày cuối năm 1972, Trung đoàn 101E đã cùng các đơn vị bạn chiến đấu ngoan cường bảo vệ cảng Cửa Việt. Cuối năm 1974, Trung đoàn từ Nam Cửa Việt cơ động về Cam Lộ. Rời Cam Lộ, Trung đoàn từ Trường Sơn tiến đánh Phú Lộc và cắt đường số 1, cô lập thành phố Huế, tiến vào cắm cờ trên Phu Văn Lâu, rồi vượt đèo Hải Vân tiến vào Đà Nẵng, chọc thủng phòng tuyến Phan Rang - Thành Sơn, tham gia Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử, góp phần giải phóng Long Thành, Thành Tuy Hạ, Nhơn Trạch, căn cứ hải quân Cát Lái, đánh chiếm quận 9 Sài Gòn và Bộ tư lệnh Hải quân ngụy.

Trong đội hình của Sư đoàn 325 (Quân đoàn 2), sau khi giải phóng miền Nam, Trung đoàn 101E còn làm nhiệm vụ quốc tế tại Lào (1976), giúp chính quyền cách mạng non trẻ của bạn dẹp tan bạo loạn tại Nam Lào. Cùng các đơn vị bạn trong Quân đoàn 2, Trung đoàn 101E, Sư đoàn 325 đã giúp nhân dân Campuchia tiêu diệt bè lũ diệt chủng Pol Pot. Từ Campuchia, tháng 3-1979, trong đội hình Quân đoàn 2, Trung đoàn đã gấp rút cơ động ra biên giới phía Bắc, trấn giữ tuyến biên giới Hà Giang, sẵn sàng làm nhiệm vụ chiến đấu bảo vệ biên cương phía Bắc của Tổ quốc.

Đó chính là Trung đoàn 101 hiện nay của Sư đoàn 325, Quân đoàn 12.

Suốt chặng đường 70 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành, các thế hệ cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn đã vượt mọi khó khăn, gian khổ, không ngừng rèn luyện, phấn đấu hoàn thành tốt mọi nhiệm vụ được giao. Với những thành tích đã lập được trong chiến đấu và xây dựng, bảo vệ Tổ quốc, Trung đoàn được tặng nhiều Huân chương Quân công, Huân chương Chiến công các loại. Trung đoàn vinh dự có hai đồng chí được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân. Ngày 3-6-1976, Trung đoàn được Quốc hội và Chính phủ ký quyết định tuyên dương danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.

Tác giả (thứ 2 bên trái) tại Lễ kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng Long Thành, ngày 28-4-2025. 

Thật vô cùng hạnh phúc với cá nhân tôi, nhân dịp kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, là cựu chiến binh của Trung đội Thông tin, Tiểu đoàn 1, Trung đoàn 101, ngày 5-4-2025, tôi có cơ hội thăm lại đơn vị cũ. Trong bữa cơm thân mật với các đồng chí cán bộ, sĩ quan và chiến sĩ của Trung đoàn, đại diện đơn vị cho tôi biết, bước vào giai đoạn cách mạng mới, cán bộ, chiến sĩ Trung đoàn tiếp tục phát huy truyền thống, xây dựng Trung đoàn "cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại", góp phần xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Thật ấn tượng với những gì tôi được tận mắt chứng kiến ngày hôm đó về điều kiện sống, học tập và rèn luyện của toàn thể đơn vị: Những ngôi nhà khang trang, vườn rau, vườn hoa, nhà ăn, phòng học, công trình vệ sinh… tất cả đều quy củ, ngăn nắp, sạch đẹp, toát lên tinh thần kỷ luật của Quân đội và phản chiếu thực tế đời sống của cán bộ, chiến sĩ ngày càng được nâng cao.

Nhận lời mời của Ban liên lạc Hội Cựu chiến binh Trung đoàn 101, ngày 28-4-2025, tôi vinh dự tham gia sự kiện kỷ niệm 50 năm Ngày giải phóng Long Thành, được phối hợp tổ chức bởi Thành phố Long Thành và Trung đoàn 101. Trong niềm vui và nước mắt dâng trào, tôi được gặp lại ở nơi đây những đồng đội đã cùng tôi vào sinh ra tử trong những năm xông pha trận mạc. Gặp nhau tay mắt mặt mừng, nỗi xúc động nghẹn ngào cùng bao nhiêu kỷ niệm xưa ùa về. Chúng tôi cùng nhau nhắc tên những đồng chí đã ngã xuống, những đồng đội thân yêu đã trở thành biểu tượng "Mãi mãi tuổi hai mươi" - biểu tượng của lý tưởng, niềm tin, lẽ sống cho các thế hệ hôm nay và mãi mãi mai sau. Máu của các anh đã đổ xuống dọc chiều dài đất nước, các anh đã hy sinh ngay cửa ngõ Sài Gòn trước giờ chiến thắng, để chúng ta hôm nay được sống trong trọn vẹn niềm vui của hạnh phúc, hòa bình và thống nhất non sông. 

Và tôi biết, trong niềm xúc động thiêng liêng, dù ở đâu, làm gì, chúng tôi vẫn sẽ tiếp tục noi gương các anh, tiếp tục góp sức nhỏ bé của mình vào sự nghiệp mà các anh đã chiến đấu, hy sinh; để sao cho xứng đáng với các anh, xứng đáng với những người đã nằm xuống để Tổ quốc trường tồn.

HỒ NGỌC THẮNG (CHLB Đức)

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Chính trị xem các tin, bài liên quan.