QĐND - Danh tướng Nguyễn Xí sinh năm 1396 ở Nghệ An, trong một gia đình làm ruộng và buôn muối. Lên 9 tuổi, cha mẹ sớm mất, Nguyễn Xí cùng anh là Nguyễn Biện rời quê hương, ra Lam Sơn (Thanh Hóa), làm gia nhân trong nhà hào trưởng Lê Lợi.

Bộc lộ tài chỉ huy khi được giao việc chuyên nuôi dạy đàn chó săn 100 con của thủ lĩnh họ Lê. 22 tuổi, khi Lê Lợi dựng cờ Bình Định vương khởi nghĩa chống giặc Minh, đầu Xuân năm 1418, Nguyễn Xí trở thành tướng chỉ huy đội quân "Thiết Đột", tham gia chiến đấu, lập nhiều chiến công trên khắp các chiến trường xứ Thanh, xứ Nghệ. Tháng 9-1426, trên đà phát triển thế lực, Lê Lợi phái 3 đạo nghĩa quân Lam Sơn ra hoạt động ở ngoài Bắc. Nguyễn Xí chỉ huy đạo quân thứ ba, đánh giặc ở mạn Nam thành Đông Quan (Hà Nội ngày nay).

Đền thờ tướng quân Nguyễn Xí tại Nghi Lộc, Nghệ An.

Chính là ở chiến trường mới này, 3 năm trước khi miền Hà Nội được Lê Lợi-lúc này đã thành hoàng đế Lê Thái Tổ- ban cho tên đẹp là "Đông Kinh" thì người con của quê hương Thanh Nghệ-Nguyễn Xí-đã chính thức thành "người Đông Kinh" rồi. Ấy là khi vị danh tướng Lam Sơn khởi nghĩa đã đem cả cuộc sống của mình, gắn bó với sứ mạng giải phóng đất và người nơi đây, vừa khỏi ách chiếm đóng của giặc Minh, vừa khỏi mang cái tên Đông Quan do chúng áp đặt, bằng một trận đánh tử sinh, quyết liệt.

Bấy giờ là tháng Ba năm Đinh Mùi (1427), chiến dịch bao vây, tiến công và giải phóng Đông Quan của nghĩa quân Lam Sơn đã bước sang giai đoạn thứ ba, với những diễn biến, giằng co giữa ta và địch hết sức phức tạp.Ngày 4-4-1427, chủ tướng giặc Minh là Vương Thông, dẫn một đại binh tinh nhuệ, từ trong tòa thành Đông Quan đang bị quân ta bao vây, nống ra tập kích doanh trại Tây Phù Liệt (huyện Thanh Trì) của nghĩa quân Lam Sơn trên vành đai bao vây phía Nam. Tướng Nguyễn Xí cùng tướng Đinh Lễ, được lệnh dẫn hơn 500 quân Thiết Đột, kéo nhanh đến tiếp ứng Tây Phù Liệt.

Vương Thông đang chưa đánh hạ nổi Tây Phù Liệt, thấy bên ta có viện binh, vội thu quân chạy lộn về thành Đông Quan. Đang đà đánh hăng, Nguyễn Xí và Đinh Lễ vội thúc voi trận, dẫn đầu nghĩa quân, đuổi theo. Đến địa phận Mi Động (nay là phường Mai Động, quận Hoàng Mai) khoảng chỗ bây giờ vẫn còn địa danh "Đống Cầu Voi", giặc thấy nhóm quân truy kích của ta chỉ có ít người, bèn quay lại, dùng số đông áp đảo, vây đánh. Trận chiến không cân sức diễn ra ngay trên cánh đồng lầy. Voi trận xoay xở giữa bùn nước rất khó khăn, lại thêm quân địch bắn tên, phóng giáo như mưa, cả Nguyễn Xí lẫn Đinh Lễ đều bị rơi khỏi bành voi. Giặc ùa ngay tới, bắt sống.

Sau đó, tin dữ báo về quân doanh Bồ Đề (quận Long Biên) của chủ tướng nghĩa quân Lam Sơn-Bình Định vương Lê Lợi: Tướng Đinh Lễ đã bị giặc Minh sát hại, còn tướng Nguyễn Xí không rõ số phận ra sao... Mấy đêm sau đấy, trời đổ mưa tầm tã. Giữa một đêm mưa to gió lớn như thế, bỗng lại có tin: Tướng Nguyễn Xí đã trở về đến quân doanh. Thì ra, bị giặc giam trong ngục kín, Nguyễn Xí đã thừa lúc mưa gió tối trời, trốn thoát. Bình Định vương Lê Lợi cả mừng, vừa vỗ án, vừa thốt lên những lời tự đáy lòng: "Sống lại! Thật là sống lại!".

Từ buổi "sống lại" ấy, vị tướng đã một lần sống chết gắn bó với thành đô Đông Kinh ấy, còn tiếp tục lập công đánh giặc-đặc biệt là ở trận Xương Giang (Bắc Giang), sát cánh cùng các tướng Lê Sát, Đinh Liệt, Lưu Nhân Chú, Trần Nguyên Hãn, với lực lượng 3000 quân Thiết Đột cùng 4 thớt voi dưới cờ, kết thúc vẻ vang Chiến dịch Chi Lăng- Xương Giang vào cuối năm 1427, quét sạch giặc Minh ra khỏi bờ cõi.

Mùa Xuân năm 1428 đại thắng, Bình Định vương Lê Lợi lên ngôi Thuận Thiên hoàng đế, trở thành vua Thái Tổ nhà Lê. Theo vua Lê Thái Tổ tiến nhập thành Đông Quan-từ năm 1430 sẽ chính thức mang tên Đông Kinh-giải phóng, tướng Nguyễn Xí một lúc được nhận "quốc tính" (họ Lê của vua), danh hiệu "Khai quốc công thần", đồng thời, chính thức sống và làm quan ở giữa đô thành Đông Kinh với chức vị: Long Hổ thượng tướng quân".

VĂN LANG