QĐND - Tháng 4-1930, đồng chí Trần Phú từ Hồng Công về nước. Các đồng chí Nguyễn Thế Rục, Nguyễn Đức Cảnh và Lê Văn Hiền tổ chức đón đồng chí Trần Phú tại cảng Hải Phòng. Sau khi tạm nghỉ khoảng một tuần ở Hải Phòng, đồng chí Trịnh Đình Cửu đón đồng chí Trần Phú về cơ sở tại số 4, phố Hàng Rươi, Hà Nội, lúc đó là cơ quan bí mật của Ban Chấp ủy lâm thời Bắc Kỳ, rồi thuê một căn nhà ở phố Phúc Kiến (nay là phố Hàng Buồm) làm chỗ ở và làm việc cho đồng chí Trần Phú. Tại đây, có đồng chí Trần Phú và đồng chí Trần Quang Tặng (tức Khổng) cùng sống và làm việc. Quỹ của Đảng thời kỳ này hết sức eo hẹp. Các đồng chí chỉ đủ tiền ăn cơm với rau. Đồng chí Trần Phú và đồng chí Tặng phải chung nhau một chiếc quần trắng, ai ở nhà thì chỉ mặc chiếc quần cũ. Lúc đó, bệnh tràng nhạc (lao hạch) của đồng chí Trần Phú lại tái phát, quỹ Đảng không đủ tiền để chạy chữa, chỉ đủ tiền cho đồng chí mua vài xu cao dán tạm cho đỡ đau.

Tháng 5-1930, đồng chí Trần Văn Lan đưa đồng chí Trần Phú đi khảo sát tình hình thực tế tại Nam Định. Sau đó, đồng chí Khuất Duy Tiến và đồng chí Trần Văn Lan đưa đồng chí Trần Phú đi Thái Bình. Cuối tháng 5-1930, đồng chí Trần Phú đến Hải Phòng và ở lại đây khoảng 3 tuần để tìm hiểu tình hình cách mạng. Tại đây, đồng chí Trần Phú làm việc với các đồng chí Trần Văn Lan, Nguyễn Đức Cảnh chuẩn bị cho Hội nghị Trung ương lần thứ nhất, dự kiến sẽ tổ chức tại đây. Từ Hải Phòng, đồng chí Trần Phú đi Hòn Gai, sau đó trở về Hà Nội chuẩn bị Dự thảo Luận cương Chính trị, sẽ được thảo luận tại Hội nghị Trung ương.

Đồng chí Trần Phú (1904-1931).

Trở về Hà Nội, đồng chí Trần Phú hoàn thiện bản Luận cương Chính trị tại tầng hầm căn nhà số 7, phố Jean Soler (nay là số 90, phố Thợ Nhuộm, Hà Nội). Đồng chí Trần Phú thường gặp và trao đổi ý kiến với các đồng chí Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Phong Sắc, Trần Văn Lan, Trịnh Đình Cửu, Nguyễn Thế Rục...

Ban Chấp ủy lâm thời Bắc Kỳ cử đồng chí Trần Phú và đồng chí Trần Văn Lan vào Ban Chấp hành Trung ương lâm thời, là đại biểu của Ban Chấp ủy Bắc Kỳ đi dự Hội nghị Trung ương. Sau nhiều ngày chờ đợi, Hội nghị Trung ương bắt đầu họp tại Hồng Công ngày 12-10-1930. Ngày 29-10-1930, hội nghị kết thúc. Bản Luận cương Chính trị do đồng chí Trần Phú chấp bút soạn thảo đã được hội nghị thông qua và quyết định phổ biến trong toàn Đảng để các cấp thảo luận. Hội nghị bầu đồng chí Trần Phú làm Tổng Bí thư của Đảng.

Sau Hội nghị tháng 10-1930, Trung ương quyết định chuyển trụ sở cơ quan lãnh đạo về Sài Gòn. Đồng chí Trần Phú trực tiếp chỉ đạo xây dựng các Xứ ủy là cơ quan lãnh đạo Đảng trực tiếp tại ba vùng Bắc, Trung, Nam. Đến đầu năm 1931, các Xứ ủy đã được thành lập. Tổ chức cấp bộ Đảng Xứ ủy phù hợp với tình hình cách mạng trong nước. Trong những giai đoạn cách mạng sau đó, điều này đã được lịch sử khẳng định. Để đẩy mạnh công tác tuyên truyền, Ban Thường vụ quyết định ra tờ báo Cờ vô sản là cơ quan của Trung ương Đảng và Tạp chí Cộng sản viết về những vấn đề lý luận. Số đầu tiên của Báo Cờ vô sản ra tháng 1-1931; số đầu tiên của Tạp chí Cộng sản ra ngày 11-2-1931.

Cùng với việc chú trọng công tác xây dựng Đảng, Ban Thường vụ Trung ương đặc biệt quan tâm đến vấn đề xây dựng Hội Phản đế đồng minh và các tổ chức cách mạng của quần chúng do Đảng lãnh đạo. Các văn kiện đề ngày 18-11-1930 của Ban Thường vụ Trung ương “Chỉ thị về vấn đề thành lập Hội Phản đế đồng minh” và ngày 9-12-1930, quán triệt “Phải tổ chức cho mau thành Cộng sản Thanh niên Đoàn”, thúc đẩy việc hình thành Đoàn Thanh niên Cộng sản Đông Dương vào tháng 3-1931, đều có dấu ấn chỉ đạo của đồng chí Tổng Bí thư đầu tiên của Đảng.

Đến ngày 17-4-1931, đồng chí Trần Phú là người duy nhất trong Ban Thường vụ còn chưa bị bắt. Trong lá thư cuối cùng gửi Quốc tế Cộng sản, ngày 17-4-1931, đồng chí vẫn bày tỏ niềm tin tưởng lạc quan vào tương lai của cách mạng. 21 giờ ngày 17-4-1931, mật thám khám nhà số 66 phố Săm-pa-nhơ (nay là đường Lý Chính Thắng, TP Hồ Chí Minh), là cơ sở in của Trung ương và bí mật giữ nguyên hiện trường để đón lõng, bắt thêm một số đồng chí của ta. Sáng 18-4-1931, 8 giờ, chúng bắt được đồng chí Trần Phú tại đây.

Những tên trùm mật thám ở Sài Gòn hy vọng "moi" được nhiều bí mật của Đảng từ người lãnh đạo cao nhất. Những thủ đoạn tra tấn tàn bạo nhất đã được đưa ra nhưng không đạt kết quả trước ý chí kiên cường, bất khuất của người Tổng Bí thư trẻ tuổi. Tra tấn, hỏi cung không có kết quả, địch đưa đồng chí Trần Phú về giam ở Khám Lớn. Đồng chí Trần Phú lúc đó sức khỏe yếu, bị địch giam cầm, tra tấn nên thể lực đồng chí càng suy kiệt, bệnh lao hạch tái phát nặng hơn. Bọn mật thám không muốn đồng chí chết khi chúng chưa kịp “moi” được bí mật gì của Đảng. Ngày 26-8-1931, chúng đưa đồng chí đến chữa trị tại Nhà thương Chợ Quán. Tại đây, đồng chí Trần Phú vẫn mang số tù 513431.S.

Ngày đầu tiên, chúng giam đồng chí Trần Phú trong một phòng lớn gần cửa nhà thương. Các bệnh nhân cùng phòng săn sóc đồng chí Trần Phú, nhưng đồng chí không chịu ăn chung vì sợ lây bệnh cho anh em. Đến ngày thứ 3, đồng chí Trần Phú được chuyển sang khu cách ly dành cho người bị bệnh lao. Bệnh của đồng chí ngày càng trầm trọng, hạch mọc nhiều ở cổ. Ngày 6-9-1931, sức khỏe đồng chí Trần Phú đã rất yếu. Đoán biết đồng chí của mình khó qua cơn hiểm nghèo, đồng chí Nhung, một tù chính trị cùng bị giam với đồng chí Trần Phú đã hỏi: "Thứ hai chúng đưa tôi về khám, anh có nhắn nhủ gì không ?". Dồn hết sức lực còn lại, đồng chí Trần Phú nói: “Hãy giữ vững chí khí chiến đấu!”. Khoảng 5 giờ chiều, đồng chí Trần Phú hy sinh. Khi thi hài của đồng chí được đưa qua, những người tù chính trị đứng thành hàng dọc vĩnh biệt người đồng chí trẻ tuổi nhưng rất kiên cường. Họ vừa vĩnh biệt người lãnh đạo cao nhất của Đảng đã hy sinh anh dũng để bảo vệ lý tưởng, bảo vệ cách mạng, bảo vệ các đồng chí của mình. Tấm gương bất khuất và những lời nói cuối cùng của đồng chí Trần Phú nhanh chóng lan truyền từ Nhà thương Chợ Quán về Khám Lớn-Sài Gòn và lan tỏa tới nhiều người cách mạng.

Trong thời gian chưa đầy 6 tháng đảm nhiệm trọng trách Tổng Bí thư của Đảng (tính từ Hội nghị tháng 10-1930 đến khi bị bắt ngày 18-4-1931), đồng chí Trần Phú đã toàn tâm, toàn ý, dốc toàn lực làm việc, cống hiến cho Đảng, cho cách mạng. Với bầu nhiệt huyết của tuổi trẻ, với những kiến thức lý luận đã được đào tạo cơ bản, vững vàng, đồng chí Trần Phú đã góp phần to lớn trong việc củng cố tổ chức của Đảng, xúc tiến nhiều công tác quan trọng của Đảng trong một giai đoạn khó khăn, ác liệt bởi sự khủng bố gắt gao của địch, hòng đối phó với phong trào cách mạng đang lên. Trong những tháng đồng chí Trần Phú đảm nhiệm cương vị Tổng Bí thư, đã thể hiện rõ hình ảnh một chiến sĩ cộng sản kiên cường, bất khuất, một tấm gương đạo đức cộng sản trong sáng cho các thế hệ cách mạng Việt Nam.

NGÔ VƯƠNG ANH