QĐND - GS Lê Thị Nhâm Tuyết là người sáng lập và giữ chức giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Giới, Gia đình và Môi trường trong phát triển (CGFED). Bà cũng là nhà nhân học xã hội tiên phong trong nghiên cứu về giới và phụ nữ ở Việt Nam, nhà khoa học xuất sắc với nhiều công trình nghiên cứu khoa học nổi tiếng về quyền con người của phụ nữ. Không những thế bà còn là người thầy đặc biệt của nhiều thế hệ nghiên cứu khoa học xã hội về phụ nữ Việt Nam; tác giả cuốn sách nổi tiếng Phụ nữ Việt Nam qua các thời đại, nhà khoa học nữ có hơn nửa thế kỷ cống hiến cho khoa học.

Nhân dịp mừng thọ 70 tuổi, GS Vũ Khiêu có tặng GS Lê Thị Nhâm Tuyết bức tranh và câu đối “Tuổi hai mươi, phận gái tài trai, kiếm mã lên đường mai nở trắng. Xuân bảy chục, tình sông nghĩa biển, cầm tôn mừng thọ trúc thêm xanh”. Nếu không biết những năm tháng tuổi thanh xuân của GS Lê Thị Nhâm Tuyết, thì chưa hiểu hết được hàm ý trong vế đối đầu tiên “Tuổi hai mươi…”. Là một trong số ít ỏi nữ tú tài ở trường Tây học trên đất Hà thành, cô nữ sinh duyên dáng và xinh đẹp Lê Thị Nhâm Tuyết đã xếp bút nghiên để lên chiến khu Việt Bắc tham gia kháng chiến chống Pháp từ năm 1946 và có gần 12 năm trong quân ngũ. Bà là một nữ đại đội phó trẻ nhất toàn quân vào thời kỳ đó. Sau ngày hòa bình, trở lại cuộc sống dân sự, với tinh thần ham học hỏi, phẩm chất thiên bẩm của một nhà khoa học, mặc dù cuộc sống và điều kiện làm việc đầy khó khăn, thiếu thốn, nhưng bà đã không ngừng học hỏi, tự đào tạo và đạt được nhiều thành tựu trong nghiên cứu, giảng dạy. Vì thế ngay từ năm 1984 bà đã được Nhà nước phong học hàm giáo sư cấp một vì những cống hiến trong nghiên cứu khoa học. GS Lê Thị Nhâm Tuyết đã chủ trì 20 đề tài nghiên cứu khoa học, các dự án hợp tác quốc tế về các lĩnh vực dân tộc học, về phụ nữ, về đặc thù giới ở Việt Nam, sức khỏe sinh sản, sức khỏe tình dục. Trong những đề tài, dự án đó, GS Lê Thị Nhâm Tuyết thường quan tâm, ưu tiên tìm hiểu thân phận người phụ nữ Việt Nam, về các cộng đồng dân cư khó khăn, nghèo khổ, để tạo điều kiện hỗ trợ họ phát triển.

GS Lê Thị Nhâm Tuyết (thứ hai, từ trái sang) cùng các đại biểu tại Hội thảo khoa học quốc tế “Nạn nhân chất độc da cam: Những điều mong muốn”, do CGFED tổ chức tại Hà Nội năm 2006.

GS Lê Thị Nhâm Tuyết có nhiều công trình nổi tiếng trong giới khoa học ở Việt Nam và quốc tế. Bà là tác giả, chủ biên của 22 cuốn sách, có gần một trăm bài viết công bố trên các tạp chí trong nước và Hội thảo khoa học quốc tế. Một trong những công trình đó là cuốn sách nổi tiếng Phụ nữ Việt Nam qua các thời đại (NXB KHXH 1973, tái bản năm 1975). Đây là công trình khoa học về phụ nữ đầu tiên và duy nhất ở Việt Nam được dịch và xuất bản bằng 5 thứ tiếng: Anh, Nga, Pháp, Trung Quốc và Nhật Bản. Cho đến nay, chưa có công trình nghiên cứu nào về phụ nữ Việt Nam vượt qua được. Cũng qua cuốn sách này, các học giả trên thế giới, những người giảng dạy nghiên cứu về phụ nữ biết đến GS Lê Thị Nhâm Tuyết và hiểu hơn về phụ nữ Việt Nam. Bộ sử gồm hai tập Lịch sử phong trào phụ nữ Việt Nam (NXB Phụ nữ, 1980, 1981) được bà biên soạn với nhiều tâm huyết, dưới sự chỉ đạo trực tiếp của bà Nguyễn Thị Thập, khi đó là Chủ tịch Hội Liên hiệp phụ nữ Việt Nam. Đây là bộ sách được thực hiện theo Nghị quyết số 238 ngày 2-11-1974 của Trung ương “Về tổng kết lịch sử phong trào phụ nữ Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Đảng”. Những năm tiếp theo, một số cuốn sách là kết quả nghiên cứu của bà về phụ nữ, về giới lần lượt được công bố, như: Con đường đi tới của phụ nữ Thịnh Liệt (1987); Phụ nữ Việt Nam những năm 80 (1989), cuốn sách Giới và phát triển (1994, tiếng Việt và tiếng Anh) do bà chủ biên là một chủ đề rất mới ở nước ta vào thời kỳ đó v.v...

Ở độ tuổi tám mươi, GS Lê Thị Nhâm Tuyết vẫn không ngừng tham gia các hoạt động khoa học và công bố các công trình nghiên cứu, như: Hình ảnh phụ nữ Việt Nam trước thềm thế kỷ 21 (2000, 2005), cuốn sách này được xem như là “sự tiếp nối, tuy chưa phải là hoàn thiện của Phụ nữ Việt Nam qua các thời đại”, như bà tự nhận xét. Năm 2005,Trường Đại học Chiengmai – Thái Lan xuất bản cuốn sách “Ảnh hưởng của chính sách công đến hạnh phúc của phụ nữ: Quá khứ, hiện tại và tương lai của phụ nữ Việt Nam” bằng hai thứ tiếng Anh và tiếng Thái Lan mà bà cùng với một học trò là đồng tác giả. Năm 2010, bà xuất bản cuốn sách Những hủ tục bất công trong vòng đời người phụ nữ Việt Nam, đây là sự tiếp nối những nghiên cứu trước đây về phong tục, tập quán và như một minh chứng về sự say mê tìm hiểu phong tục, tập quán mà GS Lê Thị Nhâm Tuyết – nhà khoa học đầu ngành nghiên cứu về phụ nữ, nghiên cứu giới ở Việt Nam – mải mê theo đuổi nửa thế kỷ qua. Đặc biệt là cuốn sách Đặc thù Giới ở Việt Nam và bản sắc văn hóa dân tộc (Nhìn từ góc độ dân tộc học), với gần 1000 trang là một công trình bề thế với những tư liệu quý về nghiên cứu nhân học xã hội, phong tục tập quán và nghiên cứu giới trong nửa thế kỷ.

GS Lê Thị Nhâm Tuyết luôn tâm niệm phải truyền lại cho học trò của mình, cho những nhà nghiên cứu, những đồng nghiệp trẻ trong nước và ngoài nước, quan điểm về “đặc thù giới ở Việt Nam”, rất phương Đông, rất Việt Nam, không thiên lệch, không khiên cưỡng, xác định được thế nào là công bằng giới, thế nào là quyền con người của phụ nữ, hiểu được giá trị gia đình, vị thế của người phụ nữ, với quan điểm về bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam. Các nhà khoa học Thụy Điển đã nhận định về GS Lê Thị Nhâm Tuyết như sau “Là người tiên phong trong nghiên cứu Phụ nữ Việt Nam trong lịch sử từ những năm 1970, bà đã đạt được trình độ học giả quốc tế và có thể chia sẻ kiến thức về vai trò của phụ nữ Việt Nam trong chiến tranh và hòa bình. Bà đã phối hợp kiến thức nền tảng về lịch sử và văn hóa Việt Nam với tính cách luôn tìm tòi và rộng mở về những ảnh hưởng mới và đối với sự chuyển đổi trong xã hội. Bà là người quan sát sắc bén và tiếng nói can đảm khi nhìn thấy mọi việc lạc lối...”.

Là một người gắn bó cả cuộc đời với nghiên cứu phụ nữ và có nhiều công trình khoa học tiêu biểu về lĩnh vực này, GS Lê Thị Nhâm Tuyết được giao nhiệm vụ viết Đề án xây dựng Trung tâm nghiên cứu Gia đình và phụ nữ (nay là Viện nghiên cứu Gia đình và Giới); Bà cũng là người đặt nền móng thành lập Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam và Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam. PGS.TS Nguyễn Văn Huy, nguyên giám đốc Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam đã khẳng định: “GS Nhâm Tuyết cũng là một trong những người kiên trì đề xuất và thực hiện ý tưởng đầu tiên về Bảo tàng Dân tộc học để ngày nay có được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam. Chúng tôi cảm ơn và tự hào về những đóng góp của giáo sư”.

Ngay sau khi nghỉ hưu, tháng 5-1993, GS Lê Thị Nhâm Tuyết đã sáng lập và làm Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Giới, Gia đình và Môi trường trong phát triển (CGFED). Đây là tổ chức phi chính phủ đầu tiên ở Việt Nam được thành lập theo Nghị định 35 của HĐBT. Gần hai mươi năm qua, Trung tâm do GS Lê Thị Nhâm Tuyết lãnh đạo không chỉ góp phần vào sự phát triển KHXH và NV, đặc biệt là nghiên cứu về giới, gia đình và môi trường, mà còn giúp nhiều làng, bản nghèo phát triển kinh tế, chăm sóc sức khỏe, cải thiện môi trường, góp phần thúc đẩy sự phát triển các cộng đồng.

Giáo sư Mark Sidel, Trường Wisconsin-Madison, người từ năm 1992 là đại diện của Ford Foundation ở Việt Nam, đã đánh giá công lao của GS Lê Thị Nhâm Tuyết trong quá trình xây dựng tổ chức phi chính phủ: “Tôi đã được hân hạnh làm việc với Nhâm Tuyết và đồng nghiệp của bà từ những năm 1992 khi tôi tới Hà Nội để xây dựng các chương trình của Ford Foundation và bắt đầu hỗ trợ các công việc quan trọng mà bà và các đồng nghiệp đang làm về những ảnh hưởng của kinh tế-xã hội của cải cách kinh tế, đặc biệt là đối với phụ nữ”.

Trong cuộc đời hoạt động khoa học của mình, GS Lê Thị Nhâm Tuyết luôn quan tâm gắn nghiên cứu với đào tạo và giúp đỡ các nhà nghiên cứu trẻ trong lĩnh vực chuyên môn, truyền cho họ tâm huyết rằng nếu nghiên cứu về con người, về phụ nữ thì hãy thực hiện bằng tình cảm và sự trung thực. Nhờ sự quan tâm chỉ bảo, với tấm lòng độ lượng, vị tha của bà mà nhiều cán bộ trẻ đã trưởng thành, đạt được các học vị thạc sĩ, tiến sĩ, học hàm phó giáo sư, giáo sư.

Nhắc đến GS Lê Thị Nhâm Tuyết, nhiều thế hệ nghiên cứu về nhân học xã hội, nghiên cứu phụ nữ và giới ở Việt Nam và thế giới nhớ về một nhà khoa học nữ giàu nghị lực, trung thực, nghiêm túc, có nhiều ý tưởng sáng tạo, đồng thời cũng là người nhân hậu, khiêm nhường trong quan hệ với đồng nghiệp, bạn bè, tôn trọng các nhà khoa học trẻ.

Với hơn nửa thế kỷ cống hiến cho hai cuộc kháng chiến và cho khoa học, GS Lê Thị Nhâm Tuyết đã được Nhà nước tặng nhiều phần thưởng cao quý: Huân chương Chiến thắng hạng ba (1958), Huân chương Kháng chiến hạng nhất (1984); nhiều bằng khen, kỷ niệm chương...

PGS, TS Hoàng Bá Thịnh - Trường Đại học KHXH và NV, ĐHQG Hà Nội