Mẹ Nguyễn Thị Nhượng, sinh năm 1916, quê làng Đại Chí, xã Bình An (nay là xã Tây An) thuộc huyện Bình Khê (nay là huyện Tây Sơn), là người phụ nữ đẹp người đẹp nết, bao nhiêu chàng trai xứ võ tán tỉnh, theo đuổi, nhưng ông tơ bà nguyệt lại se duyên kết tóc với chàng thanh niên Võ Bá Cừ, ở Tân Nghi làng dưới liền kề, lớn hơn bà gần mười tuổi. Hai làng đều đất đai khô cằn, nghèo nhất nhì hai huyện An Nhơn và Bình Khê xưa. Điều kiện kinh tế, hoàn cảnh của mỗi gia đình và cộng đồng dân cư giữa làng trên, làng dưới gần như giống nhau; vì vậy mà họ sống với nhau trong ấm ngoài êm và sinh hạ được ba người con, hai trai một gái.
Ông Võ Bá Cừ sớm gia nhập tổ chức Việt Minh, một trong những đội viên tự vệ sắt khỏe mạnh, hăng hái tham gia cùng lực lượng tuyên truyền vũ trang đột nhập vào đình làng Tân Đức, phá tan cuộc bầu cử thủ lĩnh thanh niên thân Nhật. Ông còn tham gia nhiều hoạt động tuyên truyền vũ trang của Việt Minh ở các tổng làng, làng trong phủ, đã làm tê liệt bộ máy tay sai của Pháp và Nhật ở địa phương từ giữa năm 1945, tiến tới khởi nghĩa giành chính quyền về tay nhân dân vào mùa Thu lịch sử...
Khi đất nước tạm chia hai miền, chính quyền Ngô Đình Diệm thẳng tay đàn áp những người kháng chiến cũ, trong đó có gia đình mẹ Nhượng, với chính sách “tố cộng, diệt cộng” cực kỳ độc ác, dã man. Lòng căm thù giặc sục sôi, đã thôi thúc vợ chồng ông Cừ, bà Nhượng cùng nhiều gia đình ở Tân Nghi, xã Nhơn Mỹ bí mật tìm đến với tổ chức và sớm trở thành cơ sở trung kiên, nuôi giấu cán bộ từ những năm đầu cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.
Cuối năm 1964, đầu năm 1965 chiến dịch Đồng khởi ở Bình Định nổ ra, hai làng Tân Đức, Tân Nghi rồi cả xã Nhơn Mỹ được giải phóng, nối liền một vùng giải phóng liên hoàn ở nông thôn trong toàn huyện, toàn tỉnh bao vây thị thành, quận lỵ, tỉnh lỵ. Ông Võ Bá Cừ tham gia Ban tự quản thôn Tân Nghi, hăng hái cùng với nhân dân xây dựng làng xã chiến đấu, hình thành thế trận chiến tranh nhân dân chống địch càn quét, giữ vững vùng giải phóng. Ông đã anh dũng hy sinh trong một trận đánh chống lính bảo an đi càn vào ngày 24-2-1965 và là một trong những liệt sĩ sớm nhất trong thời kỳ này ở quê hương Nhơn Mỹ.
Người con trai cả là Võ Tất Thắng quyết trả thù cho cha và đồng bào bị địch giết hại, anh hoạt động xông xáo trong lực lượng du kích xã, tiếp tục chống địch càn quét vùng giải phóng, chiến đấu rất dũng cảm. Trong một trận đánh quân Nam Triều Tiên càn vào vùng giải phóng, anh bị thương nặng và đã hy sinh vào ngày 23-8-1966. Thế là, hai cha con ông Võ Bá Cừ và Võ Tất Thắng hy sinh chỉ cách nhau non một năm rưỡi, ngay trên mảnh đất quê hương Tân Nghi, khi cuộc chiến tranh bắt đầu bước vào giai đoạn ác liệt.
Người con gái cưng của bà Nguyễn Thị Nhượng là Võ Thị Yến đẹp nhất làng, mới qua tuổi trăng tròn, vừa đi học vừa chằm nón và phụ giúp mẹ chăm lo ruộng vườn. Nhưng trước thù nhà nợ nước, chị một mực xin mẹ lên đường cầm súng giết giặc. Mẹ Nhượng gạt nước mắt tiễn con gái cưng lên đường nối tiếp cha anh cầm súng giết giặc ngay trong năm 1966.
Từ đội viên du kích xã, chị Võ Thị Yến chiến đấu rất ngoan cường, qua thử thách được cấp trên rút về huyện đội và đưa đi học lớp đào tạo cán bộ chỉ huy ở quân khu, ra trường được thăng quân hàm thượng úy và đề bạt làm Huyện đội phó huyện đội An Nhơn. Là nữ chỉ huy xông xáo, năng nổ, miệng nói tay làm, lúc ẩn lúc hiện, vừa phối hợp với đồng đội đánh tập trung, vừa một mình trực tiếp chiến đấu nhiều trận vào sinh ra tử, diệt hàng chục tên lính Mỹ, Nam Triều Tiên và những tên ác ôn có nợ máu với cách mạng và nhân dân ngay trong sào huyệt của chúng, gây cho đối phương bao phen khiếp sợ. Trong khi chuẩn bị phương án đánh chốt điểm cầu Ngãi Chánh, nơi chị ở bị lộ, một đại đội lính bảo an bao vây khui hầm bí mật, chị tung nắp hầm, anh dũng chiến đấu diệt nhiều tên trước tới viên đạn cuối cùng và đã anh dũng hy sinh vào ngày 12-4-1970 tại Nhơn Hậu khi mới vừa tròn 26 tuổi. Chiến công oanh liệt của chị Yến được Chủ tịch nước truy tặng danh hiệu cao quý Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân, là một trong bốn Anh hùng lực lượng vũ trang trong thị xã An Nhơn.
    |
 |
| Các Mẹ Việt Nam Anh hùng tại buổi gặp mặt đại biểu Mẹ Việt Nam anh hùng toàn quốc năm 2020. Ảnh minh họa/TTXVN |
Những năm sống trong khu dồn Gò Găng, với cảnh gạo chợ nước sông, không ruộng vườn, lại bị địch o ép đủ điều, không biết bao lần vào tù ra tội; mẹ Nhượng nén căm hờn, đau thương, nuốt nước mắt vào trong, chằm từng chiếc nón lá để đổi lấy gạo nuôi người con út là anh Võ Tất Đạt còn nhỏ và tích cực tham gia cơ sở bí mật. Mẹ là một trong những đầu mối cơ sở cách mạng rất quan trọng trong khu dồn, nhiều lần tìm cách đi hợp pháp để chạy thư từ, chuyển thuốc tây, quần áo, đèn pin… từ khu dồn về vùng giải phóng cho cán bộ, bộ đội, du kích. Mẹ cũng làm nòng cốt trong các cuộc đấu tranh, kéo dài cả tuần lễ đòi nhà cầm quyền bồi thường hoa màu, ruộng vườn, mồ mả bị địch cày ủi làm sân bay quân sự Gò Quánh của quân đội Mỹ.
Sau ngày quê hương được giải phóng, mẹ Nguyễn Thị Nhượng trở về làng cũ, được bà con hàng xóm giúp đỡ dựng tạm ngôi nhà tranh tre vách đất, và bắt đầu sống những ngày cuối đời. Vì tuổi già sức yếu và trên thân hình gầy còm của mẹ còn hằn những đòn roi tra tấn của kẻ thù, nên sức khỏe ngày càng yếu dần. Mẹ chỉ được chứng kiến đất nước yên tiếng súng và hưởng cảnh thanh bình hơn mười năm thì trái tim mẹ ngừng đập, tìm về với thế giới người hiền, với chồng và hai con.
Sự hy sinh và chiến công thầm lặng của mẹ Nguyễn Thị Nhượng đã trở thành huyền thoại. Đợt xét khen thưởng ba thời kỳ kháng chiến, huyện đã chọn xã Nhơn Mỹ làm điểm, vì xã có số lượng người có công nhiều nhất so với các xã trong huyện. Khi hội đồng thi đua khen thưởng đọc tên và tóm tắt thành tích của mẹ Nguyễn Thị Nhượng ở Tân Nghi-Nhơn Mỹ, đồng chí Trường An-Bí thư Huyện ủy, một trong những cán bộ tập kết vào Nam sớm nhất ở An Nhơn, được mẹ Nhượng bảo vệ từ những năm đầu thập niên 60, kể lại câu chuyện mẹ đã bất chấp hiểm nguy, mưu trí, dũng cảm che giấu một cán bộ lãnh đạo của huyện ủy khi địch bủa vây, truy lùng gắt gao. Cả hội đồng thi đua khen thưởng đều nhất trí, mẹ Nhượng xứng đáng được nhận mức khen thưởng cao nhất dành cho cơ sở cách mạng, những người có công lớn với đất nước, đó là tấm Huân chương kháng chiến hạng Nhất. Và, mẹ Nguyễn Thị Nhượng cũng là một trong những người mẹ Việt Nam vinh dự được nhận danh hiệu Nhà nước cao quý: Bà mẹ Việt Nam Anh hùng đợt đầu tiên.
Nhân kỷ niệm 74 năm ngày Thương binh-Liệt sĩ (27-7-1947 / 27-7-2021), những dòng viết này xin được thay nén tâm nhang dâng lên hương linh Mẹ Việt Nam Anh hùng Nguyễn Thị Nhượng cùng hàng vạn Bà mẹ Việt Nam Anh hùng trong cả nước đã hy sinh những người thân yêu yêu nhất của mình cho sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất Tổ quốc, vì sự trường tồn của dân tộc, sự giàu mạnh của đất nước và hạnh phúc của nhân dân.
TRẦN DUY ĐỨC