Tuy nhiên, những lợi thế đó chỉ có thể phát huy khi đi cùng với cơ chế quản trị hiện đại, minh bạch và thực sự tôn trọng quyền tự chủ học thuật; nếu không, có thể sẽ hình thành nên những “người khổng lồ chân đất sét”. Với tinh thần “Đột phá phát triển GD-ĐT phải bắt đầu từ đổi mới tư duy, nhận thức và thể chế”, việc sáp nhập cần được xem xét thấu tình đạt lý, quan tâm đầy đủ đến các yếu tố như lĩnh vực đào tạo, năng lực nghiên cứu và đào tạo, quy mô và hiệu quả hoạt động, chiến lược quốc gia về GDĐH, chiến lược quốc gia về khoa học và công nghệ; sự đồng thuận xã hội và cơ chế quản trị phù hợp, hài hòa giữa chuẩn quốc tế và điều kiện Việt Nam, đặt người học làm trung tâm, bảo vệ quyền lợi cán bộ, giảng viên và người lao động, bảo vệ và nâng tầm tài sản công, huy động và phân bổ nguồn lực tốt hơn.

Giảng viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền chia sẻ kinh nghiệm lan tỏa thông điệp xanh trong giảng dạy và học tập. Ảnh: QUANG MINH

Khi sáp nhập, tuân thủ nguyên tắc “tuân thủ hoặc giải trình” trong quản trị đại học. Nghĩa là các trường chấp thuận sự sắp xếp của Nhà nước, vì sắp xếp như vậy là hợp lý, là tối ưu; hoặc là giải trình, nếu thấy chưa hợp lý, nên sáp nhập như thế này, như thế kia thì hợp tình, hợp lý hơn. Cần tạo ra bầu không khí tự do, dân chủ, tự nguyện; không tạo ra không khí bức xúc vì bị ép buộc. Nói như thế không có nghĩa là “đẽo cày giữa đường” mà phải lấy lợi ích quốc gia làm tối thượng, loại bỏ tư tưởng cục bộ hẹp hòi, bè phái và lợi ích nhóm.

Tôn trọng lịch sử, kế thừa có chọn lọc khi sáp nhập, tham khảo mô hình hệ thống các trường đại học của các nước phát triển, một trường đại học thường có nhiều cơ sở, phân hiệu (như hệ thống trường đại học của bang California-UC, Mỹ có 9 trường thành viên). Với nước ta, một trường đại học nên có 3 phân hiệu đặt ở 3 miền của đất nước; cũng có những trường do đặc thù nghề nghiệp nên có thể có phân hiệu, cơ sở hay trạm, trại nghiên cứu ở các vùng sinh thái khác nhau, phù hợp với sứ mệnh, tầm nhìn và các giá trị cốt lõi mà họ đang theo đuổi. 

Khi sáp nhập phải tạo một “sân chơi” bình đẳng, công bằng, minh bạch, khách quan thông qua cơ chế đầu tư công. Nhà nước đầu tư cho các trường thông qua KPIs (chỉ số hiệu suất công việc) mà cơ sở giáo dục cống hiến cho xã hội và các nhiệm vụ mà Nhà nước giao, đặt hàng, theo giai đoạn 5 năm; chấm dứt tình trạng “chiếu trên chiếu dưới” để các trường cùng cố gắng vươn lên. Ví dụ như ở Trung Quốc, đầu tiên việc nghiên cứu và phát triển trí tuệ nhân tạo (AI) được chính phủ giao cho trường đại học hàng đầu là Đại học Thanh Hoa, nhưng sau vài năm, sứ mệnh cao cả này đã được chuyển cho một trường có thứ hạng thấp hơn là Nam Kinh, do trường này có các KPIs về AI vượt trội hơn. Mọi thứ luôn thay đổi, vận động; không nên và không thể có cái nhìn cứng nhắc, bất biến theo thời gian.

Hệ thống GDĐH và quản trị đại học cần được tổ chức và vận hành theo cơ chế cận thị trường, nghĩa là tuân theo cơ chế thị trường nhưng không bị “thị trường hóa tuyệt đối” mà cần có sự điều tiết của Nhà nước, sự giám sát của xã hội để giảm tối đa sự bất bình đẳng giữa các vùng miền, sắc tộc, tôn giáo, khả năng kinh tế... bảo đảm quyền tiếp cận giáo dục đại học cho mọi người.

Sáp nhập, không chỉ có dấu cộng, mà có thể sẽ có dấu chia; cần phải coi việc chia tách một trường đại học nào đó thành các “mảng” để sáp nhập vào các trường phù hợp khác là sự “hy sinh cần thiết” để làm cả hệ thống lớn mạnh lên, đặt lợi ích quốc gia lên hàng đầu.

Sinh viên Học viện Báo chí và Tuyên truyền tham gia Cuộc thi “Thông điệp xanh” lần thứ VI. Ảnh: QUANG MINH

GDĐH cần một “khoảng trời tự do” đủ rộng cho lao động sáng tạo, nên cần giao quyền tự chủ thực sự và toàn diện cho nhà trường; độ “rộng hẹp” của “khoảng trời” khuôn khổ pháp lý này phụ thuộc vào sự cởi mở trong chính sách của Nhà nước với GDĐH. Tuy nhiên, tự chủ không có nghĩa là “tự lo” như chúng ta đã làm từ khi có Nghị quyết số 77/NQ-CP của Chính phủ bằng cách Nhà nước cắt toàn bộ chi thường xuyên và chi đầu tư cho các trường được mang danh tự chủ. Tự chủ cũng không có nghĩa là “tự do” theo cách hiểu muốn làm gì thì làm, mà cần tuân thủ nguyên tắc minh bạch và trách nhiệm giải trình, nhà trường tự điều hành các hoạt động, tự quản trị, không vi phạm các quy định của pháp luật Nhà nước về GDĐH. 

Các quyền tự chủ cơ bản của các trường đại học bao gồm: Tổ chức và nhân sự; học thuật; tài chính, tài sản và hợp tác quốc tế.

Về tổ chức và nhân sự: Cơ quan đảng cấp trên chỉ “quản” bí thư, Nhà nước chỉ “quản” hiệu trưởng; các việc khác về tổ chức và nhân sự, xếp cán bộ thế nào là việc của nhà trường trên tinh thần phát huy dân chủ ở cơ sở. Ở đây, bí thư phải là đảng viên nhưng hiệu trưởng và các chức danh quản lý thấp hơn có thể là Việt kiều, là người nước ngoài, không nhất thiết phải là đảng viên, miễn là hoàn thành tốt các KPIs mà nhà trường đã cam kết với Chính phủ, với xã hội. Hiệu trưởng phải là nhà học thuật có uy tín cao trong và ngoài nhà trường, có năng lực quản trị đại học, có khả năng thuyết phục và tập hợp đội ngũ cán bộ, giảng viên để tất cả cùng “nhìn chung về một hướng”, chứ không chỉ là một chức vụ chính trị. Kinh nghiệm ở Trung Quốc, Hoa kiều hồi hương đã làm đến bộ trưởng, hiệu trưởng, viện trưởng các trường đại học, viện nghiên cứu lớn.

Về học thuật: Tự do học thuật phải được xem là quyền đương nhiên để có đổi mới sáng tạo, để có phát minh, sáng chế; nó như không khí để thở của các tổ chức học thuật. “Dấu hiệu thực sự của trí thông minh không phải là kiến thức mà là trí tưởng tượng” (Albert Einstein), điều đó có thể hiểu là, nơi nào hạn chế trí tưởng tượng tự do của công dân, nơi ấy sẽ nghèo đói cả về vật chất lẫn trí tuệ và tâm hồn... Theo GS Trương Duy Nghênh (Trường Đại học Bắc Kinh), không có tự do tư tưởng thì không thể có sáng tạo, cùng lắm là chỉ tìm cách sao chép của người khác và cải tiến, thêm thắt vào những thứ lấy được của thiên hạ, không thể có các phát minh, các công nghệ làm thay đổi thế giới. Chỉ có tự do học thuật và các quyền tự chủ khác thì mới có môi trường nghiên cứu chuyên nghiệp; tối giản hóa thủ tục và quản lý theo kiểu hành chính thì mới có được tự do nghiên cứu, tự do học thuật, cái tối cần thiết cho đổi mới và sáng tạo, cái tối cần thiết cho phát triển đại học.

Song song với đó là tự chủ về tài chính, tài sản. Việc sử dụng và quản lý đất đai, tài sản, tài chính như thế nào là quyền và trách nhiệm của hiệu trưởng, theo nguyên tắc không được làm hư hao đất đai và tài sản đó, chỉ có “quyền” làm cho đất đai, tài sản ấy ngày càng thêm giàu có.

Việc sáp nhập và sắp xếp lại hệ thống các trường đại học là một quyết định đúng đắn và hết sức cần thiết. Việc sáp nhập cần dựa trên nguyên tắc quán triệt sâu sắc và đầy đủ các nghị quyết của Đảng, trọng tâm là Nghị quyết 71, đồng thời phải bảo đảm minh bạch, tự chủ và trách nhiệm xã hội để có được các đại học lớn sánh vai với các đại học lừng danh trên thế giới, giữ vai trò dẫn dắt sự phát triển của đất nước trong kỷ nguyên mới./.

 

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Giáo dục Khoa học xem các tin, bài liên quan.