Mười năm loay hoay đổi mới giáo dục và nỗi lo "quốc sách hàng đầu"-Bài 4: Tháo gỡ điểm nghẽn để thúc đẩy giáo dục phát triển

Ngân sách nhà nước chi cho giáo dục chưa đạt chỉ tiêu theo luật định

Phóng viên (PV): Bà có cho rằng, Nghị quyết số 29-NQ/TW ban hành cách đây 10 năm được coi như “cương lĩnh” đầu tiên của Đảng về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Chúng ta nên tiếp cận ở góc độ đó là một nghị quyết chuyên đề đầu tiên của Đảng về GD-ĐT thì đúng hơn.

Theo tôi, Nghị quyết số 29-NQ/TW có ý nghĩa hết sức quan trọng, thể hiện tinh thần “đổi mới căn bản, toàn diện” đối với giáo dục trên nhiều phương diện. Về quan điểm, đầu tư cho giáo dục được khẳng định “là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội”. Về phạm vi, việc đổi mới căn bản, toàn diện được thực hiện ở tất cả bậc học, ngành học, từ mầm non đến đại học.

Về mục tiêu là “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học”. Sự thay đổi trong cách tiếp cận này sẽ làm thay đổi toàn bộ từ nội dung, chương trình đến phương pháp dạy học, kiểm tra, đánh giá.

TS Nguyễn Thị Mai Hoa.

PV: Trong phần tổ chức thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW nêu rõ:“Đảng đoàn Quốc hội lãnh đạo việc sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện, ban hành mới hệ thống pháp luật về GD-ĐT, các luật, nghị quyết của Quốc hội, tạo cơ sở pháp lý cho việc thực hiện nghị quyết và giám sát việc thực hiện”. Vậy 10 năm qua, Quốc hội đã triển khai thực hiện nhiệm vụ này như thế nào, thưa bà?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Quốc hội thực hiện đúng nhiệm vụ của mình, thể hiện ở cả 3 chức năng: Công tác lập pháp, công tác giám sát và quyết định các vấn đề lớn.

Trong công tác lập pháp, Quốc hội từng bước thể chế hóa chủ trương, đường lối giáo dục của Đảng thành những văn bản quy phạm pháp luật. Đối với giáo dục phổ thông (GDPT), năm 2014, Quốc hội đã ban hành Nghị quyết số 88/2014/QH13 về đổi mới chương trình và sách giáo khoa GDPT theo đúng tinh thần đổi mới căn bản, toàn diện.

Đối với giáo dục nghề nghiệp, Luật Giáo dục nghề nghiệp 2014 được ban hành, tạo hành lang pháp lý quan trọng cho lĩnh vực này phát triển.

Đối với giáo dục đại học, năm 2018, Quốc hội đã sửa đổi một số điều của Luật Giáo dục đại học, trong đó điểm mới là đã mở rộng quyền tự chủ cho các trường đại học gắn với trách nhiệm giải trình, nâng cao hiệu quả hoạt động của thiết chế hội đồng trường.

Trên cơ sở sửa đổi Luật Giáo dục hiện hành, Quốc hội đã ban hành Luật Giáo dục 2019, trong đó lần đầu tiên luật hóa quy định về việc bảo đảm ngân sách nhà nước chi cho GD-ĐT tối thiểu là 20% tổng chi ngân sách nhà nước; quy định về lộ trình miễn học phí cho trẻ em mầm non 5 tuổi và học sinh THCS.

Cô giáo Trường Mầm non Hoa Hướng Dương (Công ty Bình Dương, Binh đoàn 15) hướng dẫn học sinh dân tộc thiểu số xã Ia Tôr, huyện Chư Prông (Gia Lai) tập vẽ. Ảnh: SƠN HÀ

Trong công tác giám sát, mới đây, thay mặt Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chủ tịch Quốc hội đã ký nghị quyết về giám sát chuyên đề về việc thực hiện Nghị quyết số 88/2014/QH13 và Nghị quyết số 51/2017/QH14 của Quốc hội về đổi mới chương trình, sách giáo khoa GDPT. Nghị quyết nêu rõ những bất cập khi Bộ GD-ĐT chưa thực hiện đầy đủ trách nhiệm của cơ quan nhà nước trong việc quản lý, cập nhật, phát triển nội dung GDPT. Quy định lựa chọn sách giáo khoa tại Thông tư 25 của Bộ GD-ĐT chưa chặt chẽ, dẫn tới cách thức triển khai không thống nhất giữa các địa phương, tạo ra kẽ hở để trục lợi, cạnh tranh không lành mạnh... 

Ngoài ra, nghị quyết cũng đã đề ra giải pháp về hoàn thiện thể chế chính sách; nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước; đồng thời xác định trách nhiệm, phân công phân cấp rõ ràng, bảo đảm thực hiện đồng bộ, kịp thời, toàn diện các nhiệm vụ, giải pháp để tiếp tục triển khai thực hiện thành công Chương trình GDPT 2018.

PV: Theo quy định, ngân sách nhà nước chi cho GD-ĐT tối thiểu ở mức 20% tổng chi ngân sách. Chủ trương này đã đi vào thực tiễn cuộc sống chưa? Có gì còn vướng mắc, bất cập không?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Điều 96, Luật Giáo dục 2019 quy định: “Nhà nước ưu tiên hàng đầu cho việc bố trí ngân sách giáo dục, bảo đảm ngân sách nhà nước chi cho GD-ĐT tối thiểu 20% tổng chi ngân sách nhà nước”. Đây là hành lang pháp lý để các cấp, các ngành phải xác định rõ trách nhiệm của mình trong bố trí ngân sách hằng năm cho giáo dục.

Báo cáo về hoạt động giáo dục và thực hiện ngân sách giáo dục năm 2022 của Chính phủ cho thấy, dự toán chi thường xuyên lĩnh vực GD-ĐT là 275.709 tỷ đồng trên tổng số 1.784.600 tỷ đồng chi ngân sách nhà nước, chiếm tỷ trọng xấp xỉ 15,45% tổng chi ngân sách. Trong khi, luật đưa ra con số tối thiểu là 20%, nghĩa là các địa phương phải đạt mức cao hơn, nếu chỉ đạt ở mức tối thiểu này thì chưa đáp ứng yêu cầu.

Báo cáo dự toán ngân sách cho giáo dục năm 2022 của 63 tỉnh, thành phố cho thấy, chỉ có khoảng 50% địa phương đạt tối thiểu tỷ lệ 20% ngân sách chi cho giáo dục; nhưng trên thực tế, ngân sách đó chủ yếu đang tập trung chi cho lương giáo viên, còn nguồn dành chi cho hoạt động dạy học rất ít. Thời gian tới, khi chúng ta thực hiện lộ trình tăng lương thì nguồn chi cho lương càng tăng, nguồn chi cho các hoạt động giáo dục khác lại càng hẹp lại; nhiều cơ sở giáo dục thiếu giáo viên nên phải dùng nguồn này chi dạy bù giờ, hợp đồng giáo viên, không còn kinh phí để tổ chức hoạt động giáo dục. Rõ ràng, để thực hiện mục tiêu đổi mới căn bản, toàn diện GD-ĐT thì đây là thách thức rất lớn, cần tập trung giải quyết.

Về lâu dài, để bảo đảm cho trẻ em thụ hưởng đầy đủ các quyền lợi về giáo dục theo hiến định, nhất là bậc học giáo dục tiểu học với tinh thần là giáo dục bắt buộc, Nhà nước phải bảo đảm đủ sách giáo khoa cho học sinh. Muốn phổ cập THCS và trẻ mầm non 5 tuổi thì phải bảo đảm đủ trường lớp kiên cố và trang thiết bị dạy học để thực hiện đổi mới giáo dục thành công.

Giờ học trải nghiệm môn Lịch sử của học sinh Trường THCS Hữu Liên (Hữu Lũng, Lạng Sơn).

Tập trung tháo gỡ những rào cản, vướng mắc trong phát triển giáo dục

PV: Đổi mới căn bản, toàn diện GD-ĐT là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị, chứ không riêng của ngành giáo dục. Tuy vậy, tại phiên họp toàn thể của Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội gần đây, Bộ trưởng Bộ GD-ĐT Nguyễn Kim Sơn từng than phiền: “Ngành giáo dục đang nắm tất cả mọi thứ, trừ hai thứ là giáo viên và tài chính”. Bà suy nghĩ gì về ý kiến trên?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Tôi thực sự chia sẻ với nỗi băn khoăn của Bộ trưởng. Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục là một mục tiêu lớn, quan trọng của Đảng và Nhà nước. Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc thực hiện mục tiêu này đang gặp nhiều khó khăn, thách thức, đặc biệt là về con người và tài chính.

Về con người, ngành giáo dục không nắm quyền tuyển dụng, điều tiết biên chế giáo viên, vì theo phân cấp quản lý, đây là thẩm quyền của ủy ban nhân dân các cấp và ngành nội vụ. Chỉ trong hai năm 2021-2022, cả nước có 29.000 giáo viên bỏ việc và năm 2023 theo kế hoạch cần tuyển 27.850 giáo viên nhưng Bộ GD-ĐT lại không thể tuyển vì đây là thẩm quyền của các địa phương. Mặt khác, khi thực hiện Luật Viên chức, giáo viên được tuyển dụng theo vị trí việc làm nên ngành giáo dục không thể điều động giáo viên từ nơi thừa sang nơi thiếu như trước. Do địa phương phải tuyển dụng giáo viên theo Luật Viên chức, việc cử tuyển học sinh đi học sư phạm cũng gặp khó khăn bởi không phải học sinh nào đi học cử tuyển sau khi tốt nghiệp cũng có cơ hội trở thành giáo viên.

Về tài chính, Bộ GD-ĐT cũng không quyết định được ngân sách cho giáo dục. Nguồn kinh phí này chủ yếu được phân bổ qua các địa phương. Điều này dẫn đến tình trạng phân bổ ngân sách chưa hợp lý, chưa đáp ứng được yêu cầu đổi mới GD-ĐT như tôi đã đề cập.

Có nguồn lực đầu tư phát triển giáo dục miền núi thì trẻ em sẽ được học trong những trường lớp khang trang hơn. Trong ảnh: Một giờ học của học sinh Trường Phổ thông dân tộc bán trú Tiểu học Bắc Lý 1 (Kỳ Sơn, Nghệ An).

PV: Thực hiện chức năng, nhiệm vụ thẩm tra, giám sát những vấn đề liên quan đến giáo dục, Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội thấy đâu là điểm nghẽn, rào cản cần phải giải quyết căn cơ, thấu đáo trong việc thực hiện Nghị quyết số 29-NQ/TW của Đảng?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Trước khi nói về điểm nghẽn, cần khẳng định rằng đã có nhiều chuyển động tích cực trong hành trình “đổi mới căn bản, toàn diện” giáo dục; đặc biệt, ngành giáo dục đã xây dựng được chương trình GDPT chuyển từ trang bị kiến thức sang phát triển phẩm chất, năng lực; tổ chức biên soạn sách giáo khoa theo phương thức xã hội hóa; thực hiện tự chủ đại học một cách toàn diện hơn.

Tuy nhiên, để thực hiện hiệu quả Nghị quyết số 29-NQ/TW, chúng ta cần phải giải quyết một số điểm nghẽn, rào cản đang tồn tại, trong đó có các vấn đề liên quan đến thiếu giáo viên, tự chủ đại học, chế độ chính sách, tiền lương cho nhà giáo.

Đối với giáo dục mầm non và GDPT, thiếu giáo viên là một trong những điểm nghẽn ở hầu hết địa phương hiện nay. Chương trình GDPT 2018 được chuẩn bị qua nhiều năm và năm nay là năm thứ 4 triển khai thực hiện nhưng nhiều nơi có những môn học không thể triển khai vì thiếu giáo viên. Theo báo cáo của Bộ GD-ĐT, hiện nay tỷ lệ giáo viên/lớp bình quân chưa đáp ứng được yêu cầu theo quy định thực hiện chương trình mới. Đặc biệt là tình trạng thiếu giáo viên các môn Tiếng Anh, Tin học ở bậc tiểu học; môn Âm nhạc, Mỹ thuật ở bậc THCS; hay như môn Khoa học tự nhiên, môn Lịch sử và Địa lý, không có nhiều giáo viên đào tạo đúng chuyên môn nên mỗi cơ sở giáo dục triển khai một kiểu. Có thể thấy đổi mới chương trình GDPT vẫn còn lúng túng và ngành giáo dục còn nhiều việc ngổn ngang, do đó, cần sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ, ngành, địa phương để hỗ trợ ngành giáo dục tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong việc bảo đảm bố trí đủ biên chế giáo viên và ngân sách đầu tư xây dựng trường lớp, mua sắm thiết bị dạy học.

Đối với giáo dục đại học, thời gian qua, đã có bước chuyển biến trong quản trị đại học, phát huy tự chủ và trách nhiệm giải trình để nâng cao chất lượng đào tạo, nghiên cứu. Tuy nhiên, việc thực hiện tự chủ đại học còn nhiều bất cập, nhất là liên quan tới vấn đề tài chính. Theo báo cáo của Bộ Tài chính, năm 2020, ngân sách chi cho giáo dục đại học ở Việt Nam khoảng 17.000 tỷ đồng, chiếm 0,27% Tổng sản phẩm nội địa (GDP). Con số này rất thấp so với nhiều nước trong khu vực và thế giới; chẳng hạn như các quốc gia thuộc Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD), tỷ lệ trung bình của các nước OECD dành cho giáo dục đại học là hơn 0,93% GDP. Đã vậy, trong lộ trình tự chủ, nguồn chi từ ngân sách nhà nước thu hẹp dần trong khi chưa đa dạng hóa được các nguồn thu, chủ yếu vẫn dựa vào học phí; đồng thời chưa có chính sách tín dụng hợp lý đáp ứng nhu cầu vay của sinh viên. Nếu không có hệ thống các giải pháp đồng bộ sẽ giới hạn cơ hội tiếp cận giáo dục đại học của sinh viên có hoàn cảnh khó khăn; đồng thời sẽ khiến các trường đại học chạy theo những ngành đào tạo dễ tuyển sinh, làm mất cân đối trong chiến lược phát triển nhân lực quốc gia, nhất là ở những nhóm ngành khoa học cơ bản, liên quan đến mục tiêu hiện đại hóa, công nghiệp hóa đất nước.

Để khắc phục tình trạng này, rất cần những chính sách hợp lý, kịp thời. Nhóm nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới (WB) cũng vừa khuyến nghị Việt Nam cần nâng mức chi cho giáo dục đại học lên ít nhất từ 0,8 đến 1% GDP trước năm 2030.

PV: Từng là một nhà giáo và là đại biểu Quốc hội chuyên trách ở Trung ương hai nhiệm kỳ liên tục, theo bà, để công cuộc đổi mới căn bản, toàn diện GD-ĐT ngày càng có nhiều chuyển biến tích cực và đáp ứng sự kỳ vọng của toàn xã hội, chúng ta cần quan tâm những vấn đề mấu chốt gì?

TS Nguyễn Thị Mai Hoa: Muốn đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, cần có đội ngũ những người thầy giỏi nhất, cần có hệ thống trường lớp với trang thiết bị chuẩn. Vì vậy, mấu chốt vẫn là tăng cường đầu tư nguồn lực cho GD-ĐT. Tất nhiên, phải từ nhiều nguồn: Cân đối từ nguồn ngân sách nhà nước và có chính sách để thu hút nguồn lực xã hội, đúng tinh thần đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho phát triển bền vững, đầu tư cho tương lai.

PV: Trân trọng cảm ơn bà!

(còn nữa)

PHÚC NỘI - THU HÀ - MINH NHà(thực hiện)

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Giáo dục Khoa học xem các tin, bài liên quan.