Gìn giữ và phát huy nghề làm giấy truyền thống

Hơn 15 năm trước, trong một chuyến công tác về làng Dương Ổ (phường Võ Cường, tỉnh Bắc Ninh) khi còn là thành viên của một dự án phi chính phủ, chị Trần Hồng Nhung lần đầu được tận mắt chứng kiến quy trình làm giấy dó truyền thống. Chị Nhung gọi khoảnh khắc đó là “duyên khởi”, một cú hích đầy cảm xúc dẫn đến sự ra đời của doanh nghiệp xã hội Zó vào tháng 6-2013 với sứ mệnh bảo tồn và phát triển giấy dó thủ công. “Ban đầu, tôi chỉ mong có thể lưu giữ một phần nghề làm giấy truyền thống. Nhưng càng đi sâu, càng nghiên cứu, tôi càng nhận ra giấy dó không chỉ là chất liệu mỹ thuật mà còn ẩn chứa những tầng sâu về văn hóa, lịch sử, bản sắc; một di sản sống động cần được lan tỏa”, chị Nhung chia sẻ.

Trong quá trình hoạt động, Zó không dừng lại ở việc gìn giữ giấy dó mà còn mở rộng việc phát huy và bảo tồn nghề giấy thủ công Việt Nam. Đi qua nhiều bản làng ở khu vực miền núi phía Bắc, chị Nhung nhận thấy Việt Nam không chỉ có giấy dó mà còn có nhiều loại giấy thủ công khác đến từ các đồng bào dân tộc thiểu số như: Dao Đỏ, Dao Tiền, Nùng An, Mông... Những loại giấy này ít được biết đến do chủ yếu phục vụ các nghi lễ ma chay, hiếu, hỷ... trong nội bộ làng, thôn các dân tộc. Từ đó, tầm nhìn của Zó hướng đến kiến tạo một hệ sinh thái giấy thủ công Việt Nam. Để làm được điều này, Zó tích cực tổ chức các workshop trải nghiệm làm giấy, làm sổ, quạt, hoa tai... nhằm giúp công chúng được tiếp cận gần hơn với chất liệu này. “Muốn gìn giữ và phát triển nghề giấy truyền thống, điều quan trọng là phải đưa sản phẩm đến gần hơn với cuộc sống. Khi được tận tay sử dụng, trực tiếp trải nghiệm và hiểu quy trình làm ra từng tờ giấy, người ta mới thật sự trân trọng giá trị văn hóa nằm trong đó”, chị Nhung cho biết.

Bà con dân tộc Dao Đỏ (Lai Châu) xeo giấy dó bằng phương pháp thủ công. Ảnh do nhân vật cung cấp 

Không dừng lại trong nước, Zó còn hợp tác với nhiều nghệ sĩ nước ngoài tổ chức các triển lãm tại Nhật Bản, Mỹ và nhiều nước khác. Thông qua đó, dự án không chỉ giới thiệu chất liệu giấy thủ công Việt Nam mà còn mở rộng kết nối với cộng đồng nghệ sĩ quốc tế cùng mạng lưới những người làm giấy thủ công trên toàn thế giới, góp phần lan tỏa giá trị văn hóa Việt, để chất liệu Việt được gọi đúng tên, được nhìn nhận đúng giá trị trên bản đồ thủ công toàn cầu. 

Tạo việc làm cho bà con dân tộc thiểu số

Không chỉ bảo tồn kỹ thuật làm giấy thủ công, Zó còn hướng đến mục tiêu tạo sinh kế bền vững cho bà con các dân tộc thiểu số. Doanh nghiệp xã hội Zó lựa chọn cách chuyển giao nghề, đào tạo kỹ thuật, hỗ trợ tổ chức sản xuất tại chỗ để bà con không phải rời quê mà vẫn có việc làm, có thu nhập ổn định từ chính nghề truyền thống của mình. 

Năm 2017, Zó đến làng Sưng, xã Cao Sơn (huyện Đà Bắc, tỉnh Hòa Bình), là nơi cư trú của đồng bào dân tộc Dao Tiền. Đây là nơi trồng cây dó, nhưng bà con đã mất đi kỹ thuật làm giấy thủ công từ nhiều đời, chỉ buôn bán vỏ cây dó thô như một loại nguyên liệu. Nhận thấy tiềm năng còn bỏ ngỏ, từ năm 2022, Zó bắt đầu mở các khóa đào tạo phục hồi nghề làm giấy, hướng dẫn bà con quay lại chu trình sản xuất giấy ngay tại địa phương. Tại xã Quảng Uyên, tỉnh Cao Bằng, cộng đồng người Nùng An vốn đã làm giấy thủ công qua nhiều thế hệ, song chủ yếu phục vụ các nghi lễ tâm linh trong làng. Nhận thấy tiềm năng nghề vẫn còn được duy trì nhưng chưa phát triển theo hướng ứng dụng, từ năm 2023, Zó bắt đầu phối hợp với địa phương để mở rộng cách làm. Các nghệ nhân làm giấy của doanh nghiệp xuống tận nơi, hướng dẫn kỹ thuật làm giấy khổ lớn với công cụ cải tiến, đồng thời kết hợp khai thác, sử dụng các loại cây rừng tại địa phương để nhuộm giấy, tạo nên những gam màu tự nhiên, độc đáo và mang sắc thái văn hóa vùng cao.

Song song với việc chuyển giao kỹ thuật theo phương pháp truyền thống, Zó cũng tích cực thúc đẩy ứng dụng công nghệ trong sản xuất giấy thủ công. Hiện nay, một số công đoạn như luộc vỏ cây, giã nguyên liệu đã bắt đầu được cơ giới hóa nhằm giảm sức lao động và tăng hiệu quả sản xuất. “Trong thời gian tới, chúng tôi kỳ vọng sẽ từng bước mở rộng việc áp dụng công nghệ vào nhiều khâu hơn trong quy trình làm giấy. Sau khi sản phẩm hoàn thiện, Zó cam kết đứng ra bảo đảm đầu ra ổn định cho các gia đình tham gia, giúp họ yên tâm gắn bó lâu dài với nghề”, chị Nhung cho biết.

VÂN HÀ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Dân tộc, tôn giáo xem các tin, bài liên quan.