Đồng chí Nguyễn Văn Trân ghi lại hồi ức về những ngày Cách mạng Tháng Tám.
Phóng viên (PV): Năm 1945, trên cương vị là Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, đồng chí cho biết công tác chuẩn bị trong những ngày Tổng khởi nghĩa giành chính quyền diễn ra như thế nào?
Đồng chí Nguyễn Văn Trân: Để chuẩn bị cho Tổng khởi nghĩa năm 1945, Ủy ban nhân dân cách mạng Bắc Bộ được hình thành nhằm tổ chức khởi nghĩa ở các địa phương. Cụ Nguyễn Xiển được mời làm Chủ tịch, còn tôi lúc đó đang là Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ giữ cương vị Phó chủ tịch. Sang năm 1945, tình hình trong nước và quốc tế có nhiều biến động lớn, thời cơ giành chính quyền tới gần. Đêm 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp. Nắm được thời cơ, Thường vụ Trung ương đã có cuộc họp mở rộng tại làng Đình Bảng, rồi ra bản Chỉ thị “Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” vào ngày 12-3. Sau cuộc họp này, Xứ ủy đã phân công cán bộ đi các tỉnh đôn đốc công cuộc khởi nghĩa. Khoảng giữa năm 1945, Bác Hồ và Trung ương quyết định tổ chức Hội nghị Cán bộ toàn quốc của Đảng để phát động cuộc khởi nghĩa trên cả nước. Khi chuẩn bị đi dự Hội nghị ở Tân Trào, tôi đã giao cho đồng chí Nguyễn Khang làm quyền Bí thư Xứ ủy Bắc Kỳ, người chịu trách nhiệm cao nhất trước Trung ương về những quyết định của Xứ ủy lúc đó. Hội nghị đã quy tụ đông đủ các đại biểu từ Nam Bộ, Trung Bộ, Bắc Bộ và cả đại biểu của Đảng ở nước ngoài. Cuộc họp diễn ra trong ba ngày 13, 14, 15-8-1945 đã quyết định Tổng khởi nghĩa trên toàn quốc.
PV: Hưởng ứng lời kêu gọi của Đảng, nhân dân cả nước đã vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhâ%3ḅt và chính quyền tay sai, đồng chí có thể phác thảo đôi nét về không khí của cuộc Tổng khởi nghĩa lúc đó?
Đồng chí Nguyễn Văn Trân: Buổi sáng 19-8, người Hà Nội thức dậy trong màu rực đỏ của cờ cách mạng. Hàng vạn nông dân, thợ thủ công và các tầng lớp nhân dân theo các ngả rầm rập tiến vào nội thành. Băng rôn, cờ, khẩu hiệu và các loại vũ khí thô sơ giơ cao trong những tiếng hô vang trời. Trong nội thành, các nhà máy, công sở đều nghỉ việc, các chợ vắng hẳn người. Cả một biển người tràn ngập các nẻo đường dẫn đến cuộc mít tinh tại quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội. Từ đây, các lực lượng tự vệ, thanh niên tiến lên chiếm các cơ quan của địch và tuyên bố lập Ủy ban Cách mạng. Hầu hết các nơi đã nhanh chóng khởi nghĩa và tổ chức Ủy ban Giải phóng dân tộc các tỉnh, các huyện. Chỉ còn tỉnh Hà Đông có lính khố xanh ngoan cố chống lại quần chúng biểu tình, không chịu nộp vũ khí, nhưng sau khi nghe giải thích của chúng ta, cuối cùng địch cũng đầu hàng cách mạng. Cuộc nổi dậy giành chính quyền của nhân dân đã thành công rực rỡ và chính quyền cách mạng đầu tiên trên cả nước là Ủy ban nhân dân Cách mạng Bắc Bộ do đồng chí Nguyễn Khang làm Chủ tịch đang điều hành công việc tại Bắc Bộ phủ, nơi mấy ngày trước vẫn còn là cơ quan đầu não của kẻ thù. Tại đây, Ủy ban nhân dân Cách mạng Bắc Bộ đã có những quyết định đúng đắn để giữ được chính quyền cách mạng non trẻ trụ vững ở Hà Nội đến ngày Trung ương và Chủ tịch Hồ Chí Minh về khai sinh ra nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.
PV: Theo đồng chí đánh giá thì đâu là nguyên nhân chính dẫn đến thành công của Cách mạng Tháng Tám năm 1945?
Đồng chí Nguyễn Văn Trân: Với Cách mạng Tháng Tám năm 1945, nhân dân Việt Nam từ thân phận nô lệ đã trở thành người làm chủ nước nhà và vận mệnh của mình. Theo tôi, Cách mạng Tháng Tám thành công do nhiều nguyên nhân khác nhau. Một trong những nguyên nhân quan trọng là sự kết hợp giữa sức mạnh dân tộc với sức mạnh thời đại. Lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc ta đã chứng minh yếu tố quan trọng nhất tạo nên sức mạnh dân tộc là truyền thống yêu nước nồng nàn, khát vọng cháy bỏng về độc lập, tự do và ý chí quật cường chống ngoại xâm của nhân dân ta. Từ khi có Đảng, có Bác Hồ, lòng yêu nước đó lại được nhân lên gấp bội, tạo nên ý chí quật cường đưa dân tộc Việt Nam ngẩng cao đầu quyết không khuất phục bất kỳ thực dân, đế quốc hoặc kẻ thù nào. Đây chính là nguyên nhân căn bản tập hợp và phát huy được sức mạnh của toàn dân và đưa nhân dân ta đi theo đúng con đường mà Đảng, Bác Hồ đã chọn, dẫn tới thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám, giành độc lập dân tộc. Bên cạnh sức mạnh của dân tộc, cần phải nói đến sức mạnh thời đại, sức mạnh của phe đồng minh đánh thắng chủ nghĩa phát-xít trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai. Điều đó làm cho Nhật và các thế lực tay sai ở Đông Dương hoang mang. Quân đội Nhật mất hết tinh thần, tạo ra cơ hội vô cùng thuận lợi để nhân dân Việt Nam đứng lên giành chính quyền.
PV: Hiện nay, bên cạnh những điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế-xã hội, đất nước ta đang phải đối mặt nhiều khó khăn, thách thức. Vậy Cách mạng Tháng Tám đem đến bài học gì, thưa đồng chí?
Đồng chí Nguyễn Văn Trân: Thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám và thực tiễn phong trào cách mạng tại Thủ đô đến nay vẫn để lại nhiều bài học quý báu. Trong đó, bài học lớn nhất vẫn còn giá trị tới bây giờ là bất cứ một cuộc cách mạng nào muốn thành công phải biết dựa vào quần chúng. Tư tưởng của Bác Hồ là đoàn kết toàn dân, lấy dân làm gốc, không phân biệt sang hèn, tôn giáo, gái, trai... Là người dân Việt Nam thì phải đoàn kết đứng lên chiến đấu giành độc lập cho Tổ quốc. Theo quan điểm của Bác Hồ, không những phải "lấy dân làm gốc" mà dân phải làm chủ. Đây chính là bài học từ sự thành công của Cách mạng Tháng Tám. Tôi rất mừng khi thấy thế hệ thanh niên ngày nay đang phát huy tốt truyền thống yêu nước của dân tộc. Và tôi muốn nhấn mạnh, lòng yêu nước đó cần phải được hun đúc bằng trí tuệ và kiến thức cùng nhiệt huyết để nó thể hiện bằng những đóng góp thực tế.
PV: Xin cảm ơn đồng chí!
NGUYÊN VŨ – NGUYỄN HIỂN (thực hiện)