Đã vậy, chính quyền thực dân phong kiến bắt dân đóng đủ loại sưu thuế. Cha tôi lúc 30 tuổi phải đi canh gác ở xích hậu (điếm canh); có lần nửa đêm lính tuần phủ đến lúc các ông đang ngủ, bị chúng đánh dã man. Mẹ tôi bỏ con cái, vườn tược để lo đem cơm cho chồng. Sau này cha tôi bị bệnh, rồi mất sớm; mẹ góa con côi, anh em tôi phải đi làm thuê, bữa đói bữa no qua ngày.
Ông Lê Sĩ Hùng (hàng đầu) cùng gia đình trong ngày thượng thọ 90 tuổi (năm 2014). Ảnh do nhân vật cung cấp
Tháng 8-1945, do ở Điện Dương chưa có cơ sở cách mạng, lại xa phủ Điện Bàn nên chúng tôi không biết nhiều về khởi nghĩa ở quê; trong khi đó ở Hội An khí thế đã rất sôi động. Vì chỉ cách Hội An chừng 6km, nên tôi cùng mấy anh em nữa xuống Hội An “coi Việt Minh”. 8 giờ tối 17-8-1945, trong khu vực xóm Ngọc Thành, quần chúng được Việt Minh huy động, đã tập trung rất đông. Nửa đêm, đã có hàng nghìn người mang dao, gậy chờ lệnh. Tự vệ mang băng đỏ canh gác các ngả đường. Đúng 3 giờ ngày 18-8-1945, trống mõ ở xóm Ngọc Thành và các khu phố nổi lên. Chúng tôi đi theo đoàn quân khởi nghĩa rầm rập tiến xuống chùa Cầu, diễu qua các phố. Một số anh em đập cửa nhà hai bên đường kêu gọi đồng bào tham gia biểu tình, khí thế rất hăng. Tự vệ xông vào phá các kho lấy súng của địch phân phát cho lực lượng nòng cốt.
Tại tòa Tỉnh trưởng, trước khí thế của lực lượng khởi nghĩa, tên Tỉnh trưởng Tôn Thất Giáng sợ hãi bàn giao quyền hành cho Việt Minh. Người của ta nhanh chóng trèo lên cột cờ, giật cờ quẻ ly xuống, kéo cờ đỏ sao vàng lên. Sau đó là cuộc mít tinh mừng khởi nghĩa thành công. Đồng chí Võ Chí Công (sau này là Chủ tịch Hội đồng Nhà nước) tuyên bố đánh đổ chính quyền bù nhìn tay sai, thành lập chính quyền cách mạng. Truyền đơn được tung ra khắp nơi kêu gọi đồng bào tham gia bảo vệ chính quyền cách mạng. Sau này, tôi được biết, Hội An là một trong bốn tỉnh lỵ giành được chính quyền sớm nhất cả nước.
Ngày 19-8-1945, chúng tôi chuẩn bị mỗi người một nắm cơm vắt, một gói muối mè, cột dao phay, lưỡi mác lên đầu cây chống cửa làm giáo, kéo lên Vĩnh Điện giành chính quyền. Tuy nhiên, khi đến nơi thì phủ Điện Bàn đã về tay nhân dân... Cũng từ đó, lứa trai trẻ chúng tôi tham gia các lực lượng bảo vệ thành quả cách mạng.
Sau này, tôi tập kết ra Bắc, rồi quay trở lại quê hương hoạt động cách mạng, làm Trưởng ban Tuyên giáo Điện Bàn, Hội An. Hòa bình lập lại, tôi là giảng viên Trường Nguyễn Ái Quốc 4 (nay là Học viện Chính trị Khu vực III).
Điện Dương-nơi nghèo nhất huyện Điện Bàn xưa kia, nhờ có Đảng, Bác Hồ, cách mạng và công cuộc đổi mới, nay đã thay da đổi thịt, đã thành phường. Toàn phường không còn nhà tạm bợ; nhà cao tầng kiên cố mọc lên ngày càng nhiều... Đường bê tông về tận xóm, thôn, băng qua những đồi cát trắng. 100% số hộ dân có điện thắp sáng; nhà nào cũng có xe máy, ti vi, điện thoại cố định, nhiều nhà còn sắm được ô tô và các phương tiện sinh hoạt đắt tiền... Gia đình tôi, nhiều cháu nội, ngoại đã học xong đại học, thạc sĩ ở trong và ngoài nước, có công ăn việc làm, thu nhập ổn định.
Nhớ lại những ngày lịch sử Cách mạng Tháng Tám 71 năm trước, là một cán bộ lão thành hơn 65 năm tuổi Đảng, tôi rất vui mừng chứng kiến công cuộc đổi mới trên vùng cát trắng Điện Dương quê tôi, càng thêm biết ơn Đảng và Bác Hồ kính yêu!
HỒNG VÂN (Ghi theo lời kể của đồng chí Lê Sĩ Hùng, cán bộ lão thành cách mạng)