Tổng Quân ủy do Đại tướng Võ Nguyên Giáp đứng đầu đã liên tục “điều binh khiển tướng”, mở ba chiến dịch lớn trên toàn lãnh thổ nhằm kéo giãn đội hình, tiêu hao sinh lực địch, không cho chúng ứng cứu lẫn nhau, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho quân chủ lực “toàn tâm toàn ý” với quân thù trong trận quyết chiến chiến lược ở Điện Biên Phủ. Và tiểu thuyết Đèn kéo quân của nhà văn Lương Sĩ Cầm, giải nhất Giải thưởng Bộ Quốc phòng về văn học nghệ thuật, báo chí 5 năm (giai đoạn 2009-2014), vừa được NXB Công an nhân dân tái bản năm 2018, đã tái hiện một trong những chiến dịch quan trọng ấy: Chiến dịch Tây Nguyên mùa xuân năm 1954 của quân và dân Liên khu V anh dũng.

Mặc dù viết về một chiến dịch nổi tiếng, nhưng Lương Sĩ Cầm không chú tâm miêu tả chiến trường giao tranh ác liệt “ầm ầm súng đạn” giữa quân ta và quân địch. Kết quả, những con số thống kê về chiến dịch, bạn đọc có thể tiếp nhận từ các công trình sử học hay nghiên cứu quân sự. Lương Sĩ Cầm không muốn làm thay công việc của những nhà sử học, những nhà nghiên cứu lịch sử quân sự mà muốn tái hiện chiến dịch từ sức sáng tạo của nhà văn. Theo đó, ông dày công xây dựng, miêu tả một hệ thống nhân vật độc đáo, để từ việc tái hiện cuộc đời và tính cách của họ làm bật lên tính chính nghĩa của quân đội và nhân dân ta trong kháng chiến chống Pháp nói chung, ý nghĩa lịch sử của Chiến dịch Tây Nguyên trong Chiến dịch Điện Biên Phủ nói riêng.    

 Trong Đèn kéo quân, các hệ thống nhân vật tướng lĩnh cấp cao của Quân đội ta được Lương Sĩ Cầm xây dựng trên hai khía cạnh điểm và diện. Về diện, tiểu thuyết có sự xuất hiện của các “danh tướng” như Đại tướng Võ Nguyên Giáp, Thiếu tướng Nguyễn Sơn… Các nhân vật này mặc dù chỉ được miêu tả thoáng qua, nhưng bằng sự tinh tế của mình, Lương Sĩ Cầm vẫn làm bật lên chân dung, cái thần, cái uy, tình đồng chí cao cả nồng ấm của họ. Chỉ một chi tiết “lấy từ trong túi áo đại cán một chiếc đồng hồ đeo tay, cầm bàn tay ông Chánh nâng lên, đặt vào lòng bàn tay ông” đã lột tả hết sự tin tưởng, yêu quý mà người Anh Cả của Quân đội nhân dân Việt Nam dành cho người đồng đội Nguyễn Chánh trước khi lên đường ra mặt trận chỉ huy chiến dịch quan trọng. Chi tiết lấy tiêu chuẩn đường sữa của mình biếu người phụ nữ chăm con ốm, còi cọc đã vẽ nên sự thân tình, thân ái, chan hòa với mọi người của tướng Nguyễn Sơn. Về điểm, Lương Sĩ Cầm tập trung bút lực miêu tả Nguyễn Chánh-vị tư lệnh huyền thoại của Liên khu V. Qua ngòi bút của ông, ở mỗi giai đoạn, Nguyễn Chánh lại hiện lên với những “nhân ảnh” khác nhau. Một thanh niên nhiệt tình, hăng hái tham gia cách mạng; một thủ lĩnh phong trào du kích Ba Tơ mưu trí, dũng cảm; một tù nhân chính trị kiên trung và một người tình lãng mạn trong những ngày bị giam cùng người yêu; một người chồng rất mực yêu thương vợ, một người cha lúc nào cũng đau đáu, canh cánh bên lòng việc chăm lo cho người con út bị câm, điếc… Sau cùng, đọng lại trong lòng bạn đọc là hình ảnh vị Tư lệnh Nguyễn Chánh tài năng, có tầm nhìn chiến lược, quyết đoán song cũng rất mực gần gũi, chân tình với binh sĩ. Ông đã là người khơi lại tinh thần “Tướng sĩ một lòng phụ tử, hòa nước sông chén rượu ngọt ngào” của quân và dân Liên khu V, tạo thành sức mạnh to lớn làm nên chiến thắng lừng lẫy ở Chiến dịch Tây Nguyên.

 Ngoài các tướng lĩnh nổi tiếng nói chung, tướng Nguyễn Chánh nói riêng, hệ thống nhân vật hư cấu đông đảo cũng góp phần làm nên thành công của Đèn kéo quân. Mỗi nhân vật có tính cách, gia cảnh khác nhau nhưng đều chung tình yêu nước cháy bỏng và nhiệt huyết cống hiến cho quân đội, cho Liên khu V yêu dấu. Bỉnh đã vươn lên từ quá khứ lầm lỗi để trở thành một người chỉ huy mưu trí, dũng cảm. Đại đội trưởng Vi Hoa nén nỗi đau riêng khi vợ đem con chạy theo quân địch để hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ được giao. Như, Vinh Thanh, Hiền Minh, Tiên… là những cô gái vừa đẹp người, vừa đẹp nết, có cá tính riêng, người làm điệp báo viên, người tham gia dân công hỏa tuyến, người làm y tá, người làm phong trào phụ nữ… đóng góp một phần sức lực của mình cho cách mạng. Chính những con người bình dị ấy, dưới sự lãnh đạo của Đảng ủy mặt trận và Tư lệnh Nguyễn Chánh, đã làm nên một Chiến dịch Tây Nguyên lịch sử, tạo bước ngoặt có tính chất bản lề trong cuộc kháng chiến chống Pháp.

 Một điểm đặc biệt khác cũng cần nhắc đến là trong Đèn kéo quân có sự xuất hiện cùng một lúc hai hình ảnh cao đẹp nhất của lực lượng vũ trang, an ninh Việt Nam: Người lính Cụ Hồ và người chiến sĩ Công an nhân dân. Trong Chiến dịch Tây Nguyên, mặc dù không trực tiếp ra trận, nhưng các chiến sĩ Công an nhân dân cũng có những đóng góp thầm lặng, to lớn. Dưới sự lãnh đạo tài tình của Trưởng ty Công an Lê Tấn, Giám đốc Sở Công an Liên khu V Sanh Lâm, các đồng chí công an đã phá tan âm mưu hiểm độc nhằm ly gián, phá hoại ngành đường sắt nước nhà, gây khó khăn, cản trở trong binh vận của thực dân Pháp. Mặt khác, nhân vật Lát-xan, viên phi công người Pháp, theo cách mạng là một sáng tạo độc đáo của Lương Sĩ Cầm trong Đèn kéo quân. Bị bắn hạ và bắt sống làm tù binh, sau một thời gian dài sống cùng những người bắt giữ mình, Lát-xan đã nhận thức rõ việc làm sai trái của dân tộc mình đối với Việt Nam. Anh tình nguyện làm người lính “chiêu hồi”, dụ những người lính Pháp, những người lính Âu-Phi đang đánh thuê cho quân đội Pháp “giã từ vũ khí”, không tham gia vào một cuộc chiến sai lầm và chắc chắn thua. Sự xuất hiện của Lát-xan là nét vẽ điểm tô cho tính chính nghĩa, cho sức cảm hóa, cho đạo lý “Đem đại nghĩa để thắng hung tàn/ Lấy chí nhân để thay cường bạo” của Quân đội ta và làm rõ hơn bản chất xảo quyệt của quân xâm lược Pháp.

Với những thành công trong việc xây dựng nhân vật, từ những nhân vật tướng lĩnh cao cấp đến những người lính bình thường giản dị, Đèn kéo quân của Lương Sĩ Cầm lại góp thêm một nốt nhạc hùng tráng trong dàn nhạc vĩ đại ngợi ca Chiến thắng Điện Biên Phủ lịch sử của dân tộc.

TÂM ANH