Dịp diễn ra Đại hội đại biểu Đảng toàn quốc, giới họa sĩ đều có những sáng tác hưởng ứng. Không ít tác phẩm trong số đó đã khẳng định giá trị nghệ thuật. Người Hà Nội chắc ít ai quên những tượng đài, phù điêu hoành tráng ghi dấu trong lòng Thủ đô sau Đại hội V của Đảng năm 1982. Chúng tôi gặp họa sĩ Trường Sinh, người đã sáng tác 5 tác phẩm ở 5 cửa ô Hà Nội chào đón sự kiện này.
Người dân phía nam thành phố Hà Nội hẳn vẫn chưa quên cái tên Ngã tư Trung Hiền, giờ là nơi tiếp giáp của 4 con đường Đại La, Minh Khai, Trương Định và Bạch Mai. Vào năm 1982, đây cũng là ga cuối phía nam của đường tàu điện nội thành. Bao nhiêu năm đã trôi qua, giờ ở cửa ô này vẫn còn dấu tích của Đại hội V của Đảng, đó là bức phù điêu "Công-nông-binh-trí thức" nằm cạnh Bưu điện Chợ Mơ. Nhắc tới bức phù điêu này, họa sĩ Trường Sinh bồi hồi nhớ lại: “Năm đó cùng với bức phù điêu ở Ngã tư Trung Hiền, tôi còn bốn tác phẩm khác đặt ở Yên Phụ, Quốc lộ 5, Ô Chợ Dừa và Cầu Giấy. Trong đó tượng đài ở Quốc lộ 5 được mọi người đánh giá cao nhất”.
Quốc lộ 5 là nơi đón khách quốc tế đi vào nội đô (lúc đó sân bay dân sự vẫn đặt ở Sân bay Gia Lâm) nên lãnh đạo thành phố Hà Nội rất quan tâm đến công trình này. Đại hội V của Đảng diễn ra từ 27 đến 31-3-1982, nhưng công tác chuẩn bị đã được Ban Tuyên huấn (nay là Ban Tuyên giáo) Thành ủy Hà Nội triển khai từ cuối năm 1981. Họa sĩ Trường Sinh kể: “Ban Tuyên huấn Thành ủy đã tổ chức thi mẫu sáng tác, có hội đồng xét duyệt rất cẩn thận. Có khá nhiều tác phẩm dự thi, nhưng phác thảo của tôi được duyệt có lẽ vì đơn giản, dễ hiểu, lại nói đúng, nói đủ về tinh thần Đại hội V của Đảng”.
Tượng đài thể hiện biểu tượng búa liềm được làm bằng đồng nguyên chất, nặng 4 tấn, chiều cao 16m, có bệ đá hoa cương. Yêu cầu phải hoàn thành trước ngày khai mạc Đại hội V một tháng. Phải nói thêm là thời điểm đó kinh tế của ta còn rất khó khăn, máy móc thi công kém, nguyên vật liệu hiếm. Muốn mua được đồng để thi công phải được phép của Ủy ban Kế hoạch Nhà nước (nay là Bộ Kế hoạch và Đầu tư), song với nỗ lực lớn, họa sĩ đã hoàn thiện tác phẩm đúng thời hạn.
Nhưng đến khi lắp đặt tác phẩm lên bệ đá mới phát hiện ra nhiều khó khăn. Thứ nhất là về chiều cao của tượng đài lên đến 16m trong khi đó các loại cần cẩu của ta chỉ vươn tới được 8m. Họa sĩ Trường Sinh trực tiếp bàn bạc với các kỹ sư Xí nghiệp Xây lắp Hà Nội rồi đưa ra một phương án táo bạo là nối cần cẩu. Việc nối cần cẩu hoàn thành nhanh chóng nhưng lại nảy sinh nguy cơ bị đổ cẩu do tay cẩu phải vươn quá dài trong khi trọng lượng tác phẩm lại quá lớn. Cuối cùng, mọi người đã tìm ra giải pháp là chôn cọc bê tông neo xe cần cẩu rồi đưa biểu tượng lên. Phía dưới bệ đỡ có hai công nhân kỹ thuật chờ sẵn chốt bốn con bu-lông loại siêu lớn giữ cho tác phẩm nằm nguyên trên bệ.
Họa sĩ Trường Sinh kể lại: “Việc thi công nói chung rất khó, nhưng mọi người đều hăng hái bám công trường, quyết tâm thi đua lập thành tích chào mừng Đại hội V của Đảng. Tôi nhớ, các đoàn khách quốc tế lúc đó đã tấp nập đến Hà Nội, nhiều người nhìn công trường của chúng tôi bề bộn ngổn ngang nên ái ngại. Nhưng rồi với quyết tâm rất lớn của anh em làm ngày, làm đêm và hoàn thành trước giờ khai mạc Đại hội V của Đảng đúng 2 ngày. Lãnh đạo thành phố Hà Nội rất phấn khởi, đại biểu quốc tế cũng rất bất ngờ”.
Biểu tượng chào mừng Đại hội V của Đảng ở đầu Quốc lộ 5 lúc đó đã trở thành hình ảnh tiêu biểu của giới mỹ thuật Thủ đô. Nhiều tờ báo Trung ương, địa phương cũng khai khác các chi tiết rất kỹ, cho thấy đây cũng là một sự kiện lớn. Trong thực tế, ngoài tượng đài này, họa sĩ Trường Sinh còn thực hiện 4 tác phẩm khác cũng rất ấn tượng. Đó là những bức phù điêu đắp bằng gốm màu ở Ngã tư Trung Hiền, ô Cầu Dền, Cầu Giấy và Yên Phụ với kích thước lớn lên đến 60m2.
Những bức phù điêu gốm màu thực hiện dịp chào mừng Đại hội V của Đảng cũng có thể gọi là một kỳ tích. Bởi đây là lần đầu tiên gốm màu được đưa vào trở thành vật liệu của mỹ thuật ở quy mô “công nghiệp”. Trước đó, gần như chưa có khái niệm về tranh gốm màu ngoài một số phương pháp tạo hình dân gian đơn giản. Để thực hiện được tác phẩm này, họa sĩ Trường Sinh đã phải nhiều lần sang học nghề ở các xưởng gốm, mày mò chế tạo các loại hóa chất tạo màu men gốm. Họa sĩ đã dựng lò gốm tại nhà rồi huy động tất cả vợ con, họ hàng, xóm giềng tham gia làm tranh rộn rã suốt ngày đêm. Giờ nhớ lại không khí lao động hăng say chào mừng Đại hội Đảng lúc đó, nhiều người vẫn còn cảm thấy rạo rực, hạnh phúc.
Năm tác phẩm mỹ thuật chào mừng Đại hội V của Đảng ở 5 cửa ô Hà Nội đã được lưu giữ và trở nên gắn bó với nhân dân trong một thời gian dài. Tiếc rằng sau này do yêu cầu mở rộng đường sá Thủ đô nên hầu hết tác phẩm đã bị dỡ bỏ mà không thể di chuyển được. Những Đại hội Đảng sau, có nhiều cuộc vận động sáng tác mỹ thuật rộng lớn hơn, song cách làm thì đã khác xưa nhiều. Một phần cũng do tinh thần tiết kiệm, thiết thực của Đảng trong công tác tuyên truyền, nhưng những tác phẩm mỹ thuật ngày đó vẫn để lại nhiều dấu ấn đẹp trong lòng người dân Hà Nội.
Bài và ảnh: NGUYÊN PHONG