Một hình thể khỏe mạnh của lực sĩ, cặp mắt sáng ngời, những lọn tóc xoăn vàng mơ màng óng ả rủ xuống vầng trán cao kiêu hãnh, đôi môi hồng tươi như hoa nở, hàm răng lấp lóa như ngọc. Đẹp đến nỗi, nữ thần Liriope lo sợ sai người giấu tất cả gương soi trong nhà. Lớn lên, chàng đi ra ngoài thiên nhiên chơi bời, thăm thú. Ngày nọ, lang thang trong rừng, đến bên một hồ nước trong vắt, chàng cúi xuống vốc nước định uống, bỗng sững lại. Một hình bóng thần thánh lấp lóa lung linh dưới mặt nước. Định thần, chàng nhận ra đó chính là mình. Sửng sốt. Bàng hoàng. Ngạc nhiên. Thần Zeus ơi, còn ai có vẻ đẹp trên cả tuyệt vời thế này không? Một niềm tự hào ích kỷ, một niềm thỏa mãn ngấm ngầm trong chàng cứ lớn dần lên...
Thần thánh luôn tài năng, đẹp đẽ. Nhưng phẩm chất liên tài thì chưa hẳn. Như chàng Narcissus kia, chỉ muốn một mình đẹp, không ai đẹp hơn. Thế nên, bao thánh nữ trong trắng và mỹ nữ nồng nàn đem lòng yêu, nhưng chàng đều cho qua, vì thấy họ, nói như AQ của Lỗ Tấn là “không xứng”. Kể cả người đẹp nhất Olympus là Echo-nữ thần Tiếng Vọng. Không ai xứng, thành ra dần dần Narcissus say mê chính bản thân. Ngày lại ngày, chàng tìm đến hồ nước, cúi xuống chiêm ngưỡng cái bóng của mình. Đắm đuối, mê mẩn, quên mọi thứ, Narcissus cứ quỳ bên hồ. Dần dần, chàng kiệt sức...
Câu chuyện xưa trên đỉnh Olympus-thế giới của thần thánh, rơi xuống trần gian, kết thành châm ngôn luân lý “Tinh thần Narcissus” để con người nhắc nhở nhau: Đã đẹp rồi, giỏi rồi, có thành tựu rồi, được thừa nhận rồi, nhưng phải cố gắng vươn lên phấn đấu để có thành tích mới. Tự thỏa mãn là chết.
Nhà văn Đan Mạch Andersen (1805-1875) đã viết một ngụ ngôn nổi tiếng có tên “Cái bóng”. Nhân vật chính là một nhà bác học đã có nhiều công trình lớn, một hôm ông cho phép cái bóng rời khỏi mình đi chơi bời đây đó. Với bản tính láu cá, ma lanh, cái bóng trở nên sang trọng và giàu có. Nó trở về và bắt nhà bác học phải trở thành cái bóng của chính nó. Cuối cùng nó giết chết ông chủ từng nuôi dưỡng nó. Một bài học rút ra: Dù là người giỏi giang đến mấy (như nhà bác học nọ) nhưng nếu không quản lý, giáo dục cái tôi ích kỷ, tự mãn xấu xí, nó sẽ nổi loạn bắt mình làm nô lệ, thậm chí giết chết chính bản thân mình.
Hình như Andersen viết câu chuyện ấy cho cả một số trí thức, văn nghệ sĩ tên tuổi ở ta hôm nay đọc để rút ra bài học. Bởi có một thực tế là nhiều người có tài nhưng chỉ sáng tạo được vài ba tác phẩm, công trình, rồi “tắt ngấm”, hoặc cũng có người chỉ là “ăn mày quá khứ”, lặp đi lặp lại na ná cái cũ. Thậm chí có nhà nghiên cứu đầu ngành “thủ” y chang bài báo đã viết gần chục năm trước rồi làm “tham luận” lên đọc hùng hồn ở một hội thảo khoa học mới đây, khiến nhiều đồng nghiệp lắc đầu ngán ngẩm.
Tài năng là của quý, của hiếm trong xã hội. Nhân tài trong lĩnh vực khoa học, văn hóa, nghệ thuật luôn được Nhà nước, cộng đồng trân quý. Tiếc thay, thời gian qua, có một số người tài trong các lĩnh vực này sớm ngủ quên trên “chiến thắng”, tự mãn với tên tuổi, học hàm, học vị, danh vọng “vang bóng một thời” của mình. Họ không biết rằng, hành trình sáng tạo trong khoa học, nghệ thuật là vô cùng tận, nếu không khiêm nhường, cầu thị và bền bỉ, nỗ lực thường xuyên, liên tục thì không những không có tác phẩm nổi trội mà còn tự làm thui chột khả năng của chính mình.
Những người tài sớm “ngủ quên trên vòng nguyệt quế” như thế, có lẽ họ không thấm thía lời Bác Hồ đã dạy: Nếu có một chút công trạng gì mà tự cao, tự đại, coi người ta không ra gì, thế là sai. Tự kiêu là khờ dại. Vì mình hay, còn nhiều người hay hơn mình. Mình giỏi, còn nhiều người giỏi hơn mình. Tự kiêu, tự đại là thoái bộ và nhất định sẽ đi đến thất bại.
NGUYÊN THANH
*Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.