Tỉnh Bình Định có truyền thống hát bội từ lâu đời và phát triển thành phong trào mạnh mẽ với nhiều tên tuổi đào, kép lừng danh. Khi các làng xã ở Bình Định có lễ đình, chùa đều tổ chức hát bội. Thậm chí với những gia đình khá giả khi sinh con, gặp dịp may phát tài hoặc giỗ kỵ cũng tổ chức hát bội để tăng phần long trọng. Có những khi đám hát kéo dài suốt cả tháng liền. Chính vì vậy ở Bình Định có rất nhiều làng hát bội, nhiều gánh hát bội ra đời. Từ thời Đào Tấn đến trước năm 1975, ở Bình Định đã có nhiều gánh hát bội do những học trò của Đào Tấn làm bầu. Đến khoảng thời gian từ 1975 đến 1986, Bình Định có hơn 60 gánh hát bội, chủ yếu tập trung ở các làng, xã thuộc huyện Tuy Phước, An Nhơn, Tây Sơn, Phù Cát… Tất cả các làng hát bội ấy đều có kép hay, đào đẹp khiến người xem mỗi khi Tai nghe trống chiến, không khiến cũng đi, hoặc Nghe giục trống chầu, đâm đầu mà chạy.

Nghệ sĩ Hoàng Minh-Đoàn hát bội Phước An.

Ở huyện Tuy Phước vào đầu thế kỷ XX, quê hương của vị hậu Tổ hát bội Đào Tấn, các gánh hát chủ yếu tập trung ở các xã Phước An, Phước Nghĩa, Phước Lộc, Phước Hòa. Tiêu biểu là các gánh hát ở xã Phước An với truyền thống lâu đời, nổi bật nhiều nghệ sĩ lừng danh như Chánh ca Đựng, Chánh ca Ghềnh, Phó ca Thơm, Nhưn Sung, Thập Ân… Cả gia đình Chánh ca Đựng đều nối nghiệp hát bội và nổi tiếng với những vai diễn để đời. Cha con, anh em lập gánh hát riêng, bà con dân làng thuộc tên cứ gọi gánh bầu Thơm, gánh bầu Tho, bầu Sâm. Tiếp sau thời kỳ này là các gánh hát của bầu Xuân, rồi Ngọc Cầm. Nghệ sĩ ưu tú Ngọc Cầm sinh ra trong một gia đình có truyền thống hát bội. Bà đã theo gánh hát ở Phước An biểu diễn rất nhiều nơi ở tỉnh Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Quảng Ngãi, Quảng Nam, Đà Nẵng, Huế, Gia Lai, Kon Tum, Đắc Lắc và một số địa phương Nam Bộ lúc bấy giờ.

Luôn gìn giữ nghệ thuật sân khấu truyền thống, Phước An là địa phương có nhiều gánh hát bội không chuyên qua nhiều thế hệ. Cả Phước An với sáu thôn thì có thời điểm năm thôn thành lập gánh hát. Ở thôn An Sơn có gánh hát do Nguyễn Bì (Dư) làm bầu. Thôn Đại Hội có gánh hát bội do Nguyễn Tòng (Tám Tòng) con trai bầu Sa phụ trách. Và thôn An Hòa vẫn là nơi có gánh hát mạnh nhất xã với một thế hệ diễn viên trẻ như Mười Hàn, Kim Chung, Ngọc Hương, Hoàng Minh, Linh Nghiệp đầy tài năng, sung sức trên con đường nghệ thuật. Năm 1992 ông Tô Đình Cơ lúc đó là Chủ tịch UBND tỉnh Bình Định đã dẫn đội tuyển các nghệ sĩ hát bội không chuyên gồm sáu người của Bình Định ra biểu diễn phục vụ Quốc hội tại Thủ đô Hà Nội thì Đoàn hát bội Phước An có hai diễn viên là Kim Chung và Ngọc Hương vinh dự được góp mặt. Có thể nói các gánh hát bội ở Phước An từ xưa đến nay đều có nhiều đào hay, kép giỏi đi biểu diễn ở đâu cũng được khán giả yêu mến về phong cách và ngợi khen về nghệ thuật.

Hiện nay làng hát bội cổ truyền ở Phước An đã có những bước phát triển mới, đã dàn dựng, biểu diễn một số vở tuồng tiểu thuyết, tuồng truyện bên cạnh các vở tuồng đồ, tuồng thầy, tuồng pho làm phong phú loại hình biểu diễn phục vụ các đối tượng khán giả.

Bài và ảnh: NGUYỄN VĂN NGỌC