Trong số họ, có những tên tuổi đã đi vào lịch sử nhiếp ảnh cách mạng Việt Nam, như: Triệu Đại, Nguyễn Đình Ưu, Đinh Ngọc Thông, Vũ Ba, Đoàn Công Tính. 5 con người, 5 số phận, 5 hành trình khác nhau nhưng cùng chung sứ mệnh: Luôn đứng thẳng trên chiến hào để ghi lại chiến công của quân, dân ta và tội ác của kẻ thù.

Những khoảnh khắc sống mãi cùng Điện Biên Phủ

Phóng viên ảnh Báo QĐND ở thời kỳ đầu chụp ảnh, in tráng phim xong “phải cất trong kho”. Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp, do không có đủ điều kiện, họ phải liên tục di chuyển, thậm chí phải chôn giấu máy in trước các cuộc tấn công của địch, việc có hình ảnh in trên trang báo lúc đó là điều vô cùng khó khăn. Trong hoàn cảnh thiếu thốn ấy, phóng viên ảnh Triệu Đại (1920-1992) vẫn cầm chắc chiếc máy ảnh băng qua mưa bom bão đạn, đèo dốc, bùn lầy để ghi lại những khoảnh khắc lịch sử của quân và dân ta tại Chiến dịch Điện Biên Phủ.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Đoàn Công Tính (thứ hai, từ trái sang) trong một lần trao đổi với phóng viên nước ngoài. Ảnh: HKMG

Những bức ảnh của ông, từ cảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh họp bàn mở Chiến dịch Điện Biên Phủ, bộ đội ta kéo pháo vào trận địa đến dẫn giải tù binh Pháp qua Mường Phăng... đã trở thành biểu tượng của lịch sử dân tộc Việt Nam thế kỷ 20. Bộ ảnh “Chiến thắng Điện Biên Phủ 1954” của ông không chỉ là tư liệu vô cùng quý giá mà còn là vũ khí sắc bén trên mặt trận ngoại giao, góp phần khẳng định sự chính nghĩa của nhân dân Việt Nam trước bạn bè quốc tế. Với những đóng góp to lớn ấy, Triệu Đại được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật (lĩnh vực nhiếp ảnh) năm 2001.

Cũng có mặt tại chiến trường Điện Biên Phủ, phóng viên ảnh Đinh Ngọc Thông (1930-2002) mang đến một lát cắt khác của cuộc chiến. Tác phẩm “Các chiến sĩ ở mặt trận Điện Biên Phủ đọc thư nhà dưới chiến hào” đã khiến bao thế hệ xúc động. Giữa khói lửa chiến trận, nét bình yên hiếm hoi với ánh mắt người lính rạng lên niềm vui khi nhận thư từ hậu phương đã nói lên sức mạnh tinh thần của quân và dân ta. Bức ảnh được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật năm 2007, là minh chứng cho cái nhìn nhân hậu và trái tim nhạy cảm của nhà báo-chiến sĩ.

Không được đào tạo bài bản về nhiếp ảnh, Nguyễn Đình Ưu (1918-2001), chiến sĩ Đại đoàn 308, đến với nghề bằng niềm say mê và tinh thần học hỏi không ngừng. Từ năm 1951, ông được điều về công tác tại Báo QĐND, trở thành người bạn đồng hành thân thiết của những người lính. Những bức ảnh của Nguyễn Đình Ưu giản dị mà sâu sắc, mang đậm hơi thở của cuộc sống. 

Ngày 10-10-1954, giữa dòng người mừng Giải phóng Thủ đô, Nguyễn Đình Ưu kịp ghi lại khoảnh khắc lịch sử “Quân viễn chinh Pháp rút khỏi đồn cảnh sát Hàng Đậu”. Bức ảnh có bố cục tự nhiên, với tâm điểm là Bộ đội Cụ Hồ đứng hiên ngang giữa khung hình, hai bên là binh lính Pháp cúi đầu về nước. Cùng với bức “Nữ dân quân”, hai tác phẩm này đã mang lại cho ông Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật năm 2001.

Gia đình nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại trao những bức ảnh quý tặng Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam. Ảnh: HOÀNG LÂN

Tác nghiệp giữa lằn ranh sinh tử

Trong thế hệ phóng viên ảnh thời chống Mỹ, Vũ Ba (1930-2018), tên thật là Trần Phú Hạnh, là một trong những tên tuổi tiêu biểu. Gắn bó với Báo QĐND suốt nhiều năm, ông được đồng nghiệp nhắc đến như người có “con mắt thần” trong nhiếp ảnh chiến trường.

Câu chuyện về bức ảnh “Phúc Tân kêu gọi trả thù” đã trở thành giai thoại của làng báo. Ngày 17-5-1966, khi tiếng còi báo động vang lên báo hiệu máy bay Mỹ ném bom phá hoại miền Bắc, Vũ Ba lao ra khỏi tòa soạn, đạp xe giữa làn bom đạn tới khu Phúc Tân. Giữa khói lửa mù mịt, ông kịp chớp khoảnh khắc một bé gái vừa chạy vừa gào góc thảm thiết. Tấm ảnh ấy khiến người xem nhói lòng, phơi bày tội ác chiến tranh và khơi dậy ý chí phản kháng trong mỗi con người. Bút danh Vũ Ba của ông cũng gắn với một câu chuyện, bản lĩnh của một người chiến sĩ cách mạng. Ông từng kể rằng: "Tôi tham gia cách mạng từ rất sớm. Bản thân luôn đề phòng, đặt sẵn mình trong tâm thế bị địch bắt nên lấy tên Ba, để nếu bị tra tấn, giặc nó chửi mà gọi là “ba” thì... thích hơn".

Nếu Triệu Đại, Đinh Ngọc Thông, Nguyễn Đình Ưu là nhân chứng của Điện Biên Phủ thì Đoàn Công Tính (sinh năm 1943) lại là “con mắt của Thành cổ Quảng Trị”. Ông là phóng viên ảnh duy nhất được vào Thành cổ trong 81 ngày đêm khốc liệt năm 1972. Những bức ảnh của ông: “Nụ cười bên Thành cổ Quảng Trị”, “Trên đồi không tên”, “Đánh chiếm căn cứ Đầu Mầu” là những lát cắt chân thực nhất về cuộc chiến. Năm 2007, 3 tác phẩm kể trên của ông được trao Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật, ghi nhận những đóng góp to lớn của người cầm máy luôn đứng giữa lằn ranh sinh tử khi tác nghiệp.

Chụp ảnh bằng lòng dũng cảm

Lịch sử Báo QĐND ghi nhận, những phóng viên ảnh chiến trường không chỉ chụp, họ còn sống trong chính khung hình của mình. Họ mang máy ảnh đi giữa bom đạn, chụp bằng cả niềm tin và lòng dũng cảm. Có người trong số họ đã ngã xuống khi đang làm nhiệm vụ.

Anh hùng LLVT nhân dân, liệt sĩ, nhà báo Lê Đình Dư (bút danh Hồ Thừa) là một trong những người như thế. Năm 1968, trên mặt trận Gio Linh (Quảng Trị), giữa lúc trận đánh diễn ra ác liệt, khi được yêu cầu ngồi lại dưới chiến hào để tránh đạn địch, Lê Đình Dư đáp ngay: “Người chiến sĩ có thể đứng bắn, quỳ bắn, nằm bắn, còn phóng viên lúc này phải đứng thẳng trên chiến hào, dùng vũ khí là máy ảnh, cây bút để ghi lại chiến công của đồng đội và tội ác của quân thù”. Và phóng viên Lê Đình Dư đã hy sinh khi đang đứng thẳng, đôi tay cầm chắc chiếc máy ảnh để ghi lại hình ảnh chiến sĩ ta đang anh dũng, kiên cường đánh trả các đợt phản công của địch.

Mỗi bức ảnh mà các phóng viên chiến trường Báo QĐND ghi lại là một mảnh ghép của lịch sử, giống như "nhân chứng" kể lại cho con cháu về sự chiến đấu, hy sinh kiên cường, dũng cảm của quân và dân ta trong các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc và bảo vệ Tổ quốc.

Nghệ sĩ nhiếp ảnh Hồ Sỹ Minh, Phó chủ tịch Thường trực Hội Nghệ sĩ nhiếp ảnh Việt Nam, Tổng biên tập Tạp chí Nhiếp ảnh và Đời sống khẳng định: “Đã có những phóng viên ảnh của Báo QĐND ngã xuống, để lại một kho tư liệu ảnh vô giá cho dân tộc. Những bức ảnh chiến trường ấy có sức mạnh truyền thông lớn, giúp nhân dân hiểu rõ hơn về thực tế chiến tranh, giá trị của hòa bình, công lao to lớn của bộ đội, từ đó nâng cao ý thức bảo vệ chủ quyền đất nước. Những tác phẩm của họ đã trở thành di sản, đi vào lịch sử dân tộc, góp phần quan trọng trong việc ghi lại những chứng tích chiến tranh, giáo dục truyền thống cho các thế hệ hôm nay và mai sau. Ở bất kỳ giai đoạn nào, Báo QĐND cũng có những tay máy xuất sắc, nhiều người đã trở thành nghệ sĩ nhiếp ảnh uy tín, có đóng góp quan trọng cho nền nhiếp ảnh nước nhà”.

HOA LƯ

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Văn hóa xem các tin, bài liên quan.