Người làm “sống lại” bộ sử thi dân tộc Hà Nhì

Để tìm hiểu về trường ca “Xa Nhà Ca” của dân tộc Hà Nhì, chúng tôi được Đại úy Pờ Xú Cà, Trợ lý dân vận, Ban CHQS huyện Mường Tè giới thiệu gặp nghệ nhân Pờ Lóng Tơ. Khi chúng tôi đến, trong ngôi nhà gỗ đơn sơ của ông bên dòng suối Nậm Ma hiền hòa, đã thấy nhiều chàng trai, cô gái ngồi quây quần bên bếp lửa, nghe ông truyền dạy trường ca của dân tộc mình. Sau khi rít một hơi thuốc lào vào sâu trong lồng ngực và nhấp ngụm rượu ngô bỏng rát, nghệ nhân Pờ Lóng Tơ khề khà nói với chúng tôi: “Trường ca “Xa Nhà Ca” của người Hà Nhì mình thường được ngâm vào ngày Thìn, trung tuần tháng 10 âm lịch, Tết chính của đồng bào dân tộc Hà Nhì. Ngoài ra, vào những dịp Tết mùa mưa (Gié Khù Chà), làm nhà mới, cưới, hỏi...  trường ca cũng được mang ra để ngâm nga cho tăng thêm không khí vui vẻ của ngày hội. Giờ mời cán bộ nghe thử vài đoạn trường ca của dân tộc Hà Nhì mình nhé”.

Rít thêm một điếu thuốc lào, từ từ nhả khói vòng tròn lên mái bếp đen sì bởi bồ hóng, ông Tơ bắt đầu ngồi khoanh chân, lấy viên sỏi gõ lên hòn đá để tạo ra âm thanh nhắc nhở mọi người giữ trật tự, rồi đằng hắng lấy giọng ngâm phần Năm Đến, Tháng Đến: Mùa xuân đã về trên đỉnh núi/ Chàng trai cũng đi kiếm bạn tình/ Hoa ban nở trắng sườn Mù Cả/ Gặp được người con gái ngoan hiền/ Chàng dẫn về cùng dân bản gieo trồng vụ mới/ Đón mùa xuân sang… Giọng ông Tơ ngân nga, trầm bổng, đôi khi cao vút lên, có lúc lại chùng xuống chạm đáy âm trầm, thì thầm như tiếng vọng từ trong lòng núi... Như để minh họa cho lời thoại, ông Tơ sử dụng tổng hợp các động tác cả tay lẫn chân, kết hợp với biểu hiện cảm xúc trên cơ mặt. Thỉnh thoảng ông đứng thẳng dậy, vừa bước đi vừa vung vẩy tay chân liên hồi, rồi lại ngồi xuống ngả nghiêng lim dim đôi mắt...

Ngoài được diễn xướng trong các lễ hội lớn của người Hà Nhì, trường ca “Xa Nhà Ca” còn được hát bên những mâm rượu ngày xuân, do một hay nhiều người thay nhau thực hiện. Trên mâm cỗ lúc ấy nhất thiết phải có một con gà và hai chén rượu để dâng cúng tổ tiên cùng các vị thần linh được nhắc đến trong nhiều trường đoạn của trường ca. Người hát vừa uống rượu vừa ngâm nga. Nét mặt lúc vui, lúc buồn, khi thong thả, lúc vội vàng theo từng nội dung cốt truyện. Người hát vừa phải nhớ được chi tiết từng đoạn trường ca, vừa phải biết hát, đặc biệt cần phải có sức khỏe tốt để hát. Bởi, trong bản trường ca này, có những đoạn phải hát kéo dài tới mấy chục phút không nghỉ.

Sau khi “thết đãi” khách một đoạn trường ca dài, nghệ nhân Pờ Lóng Tơ bắt đầu kể cho chúng tôi nghe về lý do ông đã bỏ rất nhiều công sức sưu tầm, sáng tác và phổ biến trường ca “Xa Nhà Ca”. Theo lời ông kể, do trước đây, trường ca chủ yếu được lưu giữ bằng lối truyền khẩu, vì vậy, theo thời gian, nhiều trường đoạn, cốt truyện bị mai một dần. Lo lắng một nét văn hóa tiêu biểu của người Hà Nhì sẽ bị thất truyền, hàng chục năm nay, ông bắt đầu đi gặp những người già trong vùng, ghi chép lại cẩn thận những gì họ nhớ, họ đọc cho nghe; đồng thời cộng tác với các nhà văn hóa, nhà nghiên cứu, cơ quan chức năng trong việc ghi âm, phiên âm, dịch nghĩa, phát hành các ấn phẩm về trường ca “Xa Nhà Ca”. Bên cạnh việc ghi chép, sưu tầm được 932 câu với 28.903 từ trong trường ca, ông còn sáng tác thêm hàng nghìn câu ca, bổ sung cho pho sử sống được viết bằng thơ của người Hà Nhì. Hiện trường ca này đã được Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lai Châu thẩm định, in thành sách, phổ biến rộng rãi trong cộng đồng người Hà Nhì và các dân tộc trên địa bàn Tây Bắc.

Chia sẻ với chúng tôi, nghệ nhân Pờ Lóng Tơ nói: “Điều làm tôi mãn nguyện nhất trong cuộc đời của mình là đã lưu giữ được một vốn văn hóa cổ, quý báu của người Hà Nhì. Đây là một pho sử sống được lưu giữ bằng thơ ca, có tác dụng kết nối hiện tại với quá khứ, để cho con cháu Hà Nhì hôm nay hiểu biết sâu sắc về lịch sử dân tộc mình”. Đại úy Pờ Xú Cà, người dân tộc Hà Nhì cũng tự hào: “Trường ca “Xa Nhà Ca” là nét văn hóa đặc sắc của dân tộc chúng tôi. Càng nghe, chúng tôi càng thấy tự hào về dân tộc Hà Nhì. Sự tâm huyết trong việc lưu giữ, truyền dạy trường ca “Xa Nhà Ca” cho các thế hệ hôm nay của ông Pờ Lóng Tơ được đồng bào Hà Nhì rất trân trọng, vì nhờ có ông mà nét văn hóa độc đáo này của dân tộc Hà Nhì được lưu truyền cho thế hệ mai sau”. Còn cụ bà Pờ Thị Só, mẹ nghệ nhân Pờ Lóng Tơ nói mộc mạc với chúng tôi: “Cái bộ đội à! Mai kia ta cũng sẽ về với tổ tiên, với sông, với suối, với rừng thiêng thôi. Nhưng còn “cái trường ca” thì phải “sống”, phải ở lại trên thế gian này mãi mãi”.

Theo ông Sùng A Hồ, Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Lai Châu, trường ca “Xa Nhà Ca” của dân tộc Hà Nhì là sử thi cổ sơ giai đoạn muộn nói về xã hội Hà Nhì ở trình độ phát triển tiền nhà nước với ba vấn đề lớn: Thiết chế và tổ chức xã hội cổ truyền; tranh chấp và xung đột; thiên di và ly tán. Trường ca này miêu tả, tường thuật dưới dạng văn học dân gian, kể theo lối tự sự bằng những lời ca, lời nói có vần điệu, đầy tính hào hùng nhưng cũng đầy bi tráng. Vì vậy, đây là một bộ sử thi quý báu trong kho tàng sử thi các dân tộc Việt Nam. Nó rất cần được bảo tồn, lưu giữ.                                      

Bài và ảnh: HỒNG SÁNG