Hoạt động cách mạng và làm thơ không tách rời nhau

QĐND - Nhiều người biết nhà thơ Giang Nam là tác giả bài thơ “Quê hương” nổi tiếng; nhưng ít người biết, nhà thơ Giang Nam còn là một cây bút sung sức ở các thể loại văn xuôi; ngoài ra, còn là một nhà lãnh đạo văn học nghệ thuật miền Nam trong kháng chiến chống Mỹ. Phóng viên Báo Quân đội nhân dân đã có cuộc trò chuyện với nhà thơ Giang Nam để nghe ông kể lại những kỷ niệm về năm tháng sống và viết ở chiến trường.

- Thưa ông, ông có thể khái quát chặng đường đầu đến với cách mạng, thơ ca của mình?

- Khi tôi học tại Trường Quốc học Quy Nhơn - một ngôi trường có truyền thống yêu nước và được đọc những tác phẩm văn học tiến bộ đã cho tôi nhận thức rõ ràng: Là một người trí thức thì phải có trách nhiệm với đất nước. Tôi còn nhớ có lần khi nghe một cô giáo người Việt giảng bài rằng: “Nước Pháp có công ơn khai hóa Việt Nam”. Ngay lập tức, một người bạn trong lớp đã đứng lên phản biện lại rằng: “Xin bà giải thích rõ nước Pháp đã có công ơn khai hóa Việt Nam như thế nào? Bà có biết bao nhiêu người Việt Nam đã chết dưới tay người Pháp không?”. Cô giáo này đã bật khóc và nói rằng: “Tôi chỉ giảng theo sách, còn các em muốn hiểu như thế nào thì tùy”. Ngày hôm sau, ông hiệu trưởng người Pháp đã cho gọi cả lớp chúng tôi lên họp và đuổi học người đã chất vấn “làm nhục” cô giáo... Tôi đã tiếp thu lý tưởng cách mạng từ những sự việc như thế.  

Nhà thơ Giang Nam (ngoài cùng, bên phải) cùng các nhà văn tại chiến trường năm 1970. Ảnh: Hồng Sến

Tôi đi học xa nhà, xa quê ngay từ bé nên vào các buổi chiều, tôi thường ra ga Quy Nhơn để nhìn mọi người về quê cho đỡ nhớ. Tôi cũng là một người mê thơ, mê sách nên tôi thường đọc rất nhiều tác phẩm của Huy Cận, Tế Hanh… Niềm đam mê và nỗi nhớ quê hương ấy đã đưa tôi đến với thơ ca để trải lòng mình. Có thể nói, thơ rất phù hợp với tâm hồn tôi và thơ là tâm hồn tôi. Nhưng nhờ cách mạng, thơ tôi mới đi sâu vào quần chúng. Có thể nói, hoạt động cách mạng và làm thơ không tách rời nhau.

- Xin ông kể lại một vài hồi ức thời còn sống và làm việc tại chiến trường?

- Trong điều kiện chiến tranh khốc liệt, để sáng tác được, tôi luôn mang theo bên mình một xấp giấy và một cây bút. Hồi đó, chúng tôi thường phải đi lấy muối ở xa, khi đến trạm nghỉ tôi lại lấy giấy bút ra để viết lại những xúc cảm. Trong trường hợp địch đánh, chúng tôi rút vào những nơi an toàn và phân công nhau gác để có thời gian viết. Trường hợp bị bao vây tứ phía, tôi tranh thủ viết dàn ý ngay trong hầm bằng ánh sáng của đèn pin.

Cuối tháng 3-1975, tôi đang ở căn cứ tiền phương của Ban Tuyên huấn Trung ương Cục thì được điện thoại của Văn phòng Ban Văn nghệ mời về họp gấp. Lúc này, tôi đã rời khu Sài Gòn - Gia Định về lại Tiểu ban Văn nghệ và Hội Văn nghệ Giải phóng. Quân ta vừa giải phóng Buôn Ma Thuột, đang triển khai mạnh mẽ việc cô lập Đà Nẵng và giải phóng các tỉnh miền Trung. Tôi hết sức hồi hộp và nghĩ chắc hẳn mình được biệt phái ra miền Trung theo bước chân thần tốc của bộ đội tiến về giải phóng quê hương mình. Nhưng hóa ra tôi lại được giao nhiệm vụ cùng nhà thơ Viễn Phương và Chim Trắng đi dự Hội nghị quốc tế về thơ nhân kỷ niệm 30 năm Chiến thắng phát xít. Tôi thấy làm tiếc bởi sau hơn 20 năm bám chiến trường, trải qua những thời kỳ ác liệt nhất để đón chờ ngày toàn thắng đến gần thì lại không có mặt. Tôi cố gắng xin ở lại nhưng không được. Ngày 26-3-1975, chúng tôi lên đường; đến ngày 9-4-1975 thì tới trạm cuối ở Vĩnh Linh. 4 ngày sau chúng tôi về đến cơ quan Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam ở 51 Trần Hưng Đạo, nơi có cơ quan Tiểu ban Văn nghệ miền Nam do anh Bảo Định Giang phụ trách. Sống những ngày cuối tháng 4-1975 ở Hà Nội mới thấy hết cái không khí sôi nổi, tất cả vì trận chiến đấu cuối cùng, mới thấm thía nguồn gốc sâu xa những thắng lợi của chúng ta. Ở Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Việt Nam, đèn sáng suốt đêm, anh chị em làm việc 24/24 giờ. Những gì cần thiết cho ngày giải phóng miền Nam (về mặt văn nghệ) đang được hình thành ở đây song song với ở chiến trường. Những bài thơ, bản nhạc, những tùy bút chính trị từng ngày, từng ngày được sáng tác, sửa chữa, bổ sung, dàn dựng. Bài hát “Như có Bác trong ngày đại thắng” của nhạc sĩ Phạm Tuyên, chúng tôi được nghe trình bày trước ở đây.

Trưa 30-4-1975, tin Tổng thống chính quyền Sài Gòn Dương Văn Minh đầu hàng được loan báo trên Đài Tiếng nói Việt Nam, cả Hà Nội đã đổ ra đường, hàng ngàn người đã khóc.

- Ông nổi tiếng với bài thơ “Quê hương”, xin ông cho biết thêm về hoàn cảnh ra đời của bài thơ?

 - Tôi viết bài thơ “Quê hương” ở chân núi Hòn Dù, cách phía tây TP Nha Trang 40km - nơi đóng căn cứ bí mật của Tỉnh ủy Khánh Hòa lúc bấy giờ. Trước đó, vào buổi chiều, tôi nhận được tin vợ và con gái tôi bị địch bắt trước đó hơn một năm đã bị chúng thủ tiêu, trong hoàn cảnh nào thì chưa xác minh được nhưng chắc chắn là không còn sống. Tôi choáng váng trước tin đột ngột ấy như trời vừa sập xuống đầu mình. Tôi không đủ can đảm hỏi thêm điều gì nữa. Những kỷ niệm cũ, tình yêu e ấp vụng dại, những giận hờn và buổi chia tay đầy nước mắt, cả hai mẹ con đều khóc… bỗng sống dậy xót xa, nhức nhối và rõ ràng như mới xảy ra hôm qua. Và tôi đã viết bài thơ trong tâm trạng đau đớn tột cùng ấy. Tôi ngồi trong căn chòi nhỏ của mình dưới tán lá rừng, trước mắt là ngọn đèn dầu lù mù được che kín cả ba mặt chỉ trừ một chút ánh sáng rọi trên trang giấy. Hầu như tôi viết một mạch không xóa sửa, hình ảnh cứ như được sắp xếp sẵn và hiện ra đầu ngọn bút. Từng đoạn, nước mắt tôi trào ra, nhất là ở hai câu cuối: “Nay yêu quê hương vì trong từng nắm đất/ Có một phần xương thịt của em tôi”. Y như máu thịt của người tôi yêu đã hóa thành từng hạt bụi trộn vào mỗi hòn đất dù nhỏ nhất trên trái đất này.

- Có người nói, văn học thời chống Mỹ như một “binh chủng” đặc biệt, góp phần vào thắng lợi chung của toàn dân tộc. Ông có đồng tình với nhận định này?

- Tôi hoàn toàn đồng tình với nhận định nêu trên. Theo tôi, giai đoạn kháng chiến chống Mỹ, cứu nước đã ghi nhận sự phong phú, đa dạng hóa các đề tài, nội dung, thể loại văn học; đồng thời chứng kiến sự trưởng thành của các cây bút qua thời kỳ kháng chiến chống Pháp cùng với sự xuất hiện của một thế hệ tác giả mới đầy nhiệt huyết. Hầu hết các tác phẩm từ thơ ca, truyện ngắn… thời kỳ này đều mở rộng phạm vi miêu tả, phản ánh chuyển biến của từng gian đoạn chiến đấu, đồng thời phản ánh đời sống gian khổ nhưng rất kiên cường của nhân dân miền Nam. Những sáng tác văn học thời kỳ này là nguồn cổ vũ lớn lao cho cả tiền tuyến và hậu phương, gợi lên những cảm xúc mãnh liệt về một thời hào hùng không thể nào quên.

- Xin cảm ơn nhà thơ Giang Nam về cuộc trò chuyện này!

ĐỨC TUẤN (thực hiện)