Chậm còn hơn không!

QĐND - GS.TSKH Tô Ngọc Thanh-Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam (VNDG) từng khẳng định: “Nếu không có các nghệ nhân dân gian, làm sao chúng tôi biết văn nghệ dân gian xưa kia như thế nào, làm sao có các công trình nghiên cứu? Các nghệ nhân chính là những người thầy của chúng tôi. Thầy thì cứ mất dần, tôi sợ không lâu nữa có đến tiền tấn, tiền tỷ cũng không thể nào tìm được!”.

Nghệ nhân - Báu vật nhân gian sống

Phong danh hiệu Báu vật nhân văn sống là một trong hai khuyến nghị quan trọng-cùng với khuyến nghị Tổng kiểm kê di sản văn hóa phi vật thể còn hay mất-của phiên họp Hội đồng UNESCO năm 1989.

Từ năm 2002 tới nay, Hội VNDG đã phong tặng danh hiệu nghệ nhân cho hơn 150 người. Tuy nhiên, việc phong tặng danh hiệu của Hội VNDG mới chỉ mang ý nghĩa tôn vinh chứ chưa có chính sách đãi ngộ. Lực bất tòng tâm, bởi Hội VNDG không có quyền hạn và trách nhiệm về việc giải quyết chính sách ưu đãi nghệ nhân. Bên cạnh đó, với những nỗ lực của các đơn vị văn hóa, 5 loại hình di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO vinh danh, ngoài ra còn có nhiều loại hình đang tiến hành lập hồ sơ. Với mỗi loại hình di sản được vinh danh cũng như lập hồ sơ, chúng ta đều phải có cam kết thực hiện chính sách đãi ngộ nghệ nhân.

Tài năng của Nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu được rất nhiều người trong và ngoài nước ngưỡng mộ. Ảnh: Trọng Hiền

Trước thực tại đó, Bộ VHTT&DL đã soạn thảo Thông tư Quy định về tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục hồ sơ xét tặng danh hiệu Nghệ nhân nhân dân (NNND), Nghệ nhân ưu tú (NNƯT) gửi các bộ, ngành, đoàn thể liên quan xin ý kiến để sớm ban hành chính sách nghệ nhân. Dự thảo nêu rõ, đối tượng được xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT là những người nắm giữ, truyền dạy và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể thuộc các loại hình di sản văn hóa gồm: Tiếng nói, chữ viết của các dân  tộc Việt Nam; ngữ văn dân gian; tập quán xã hội; nghệ thuật trình diễn dân gian; tập quán xã hội; lễ hội truyền thống; nghề thủ công truyền thống và tri thức dân gian. Riêng các nghệ nhân thuộc lĩnh vực nghề thủ công truyền thống được xét tặng danh hiệu theo quy định tại Thông tư số 01/2007/TT-BCN ngày 11-1-2007 hướng dẫn quy định tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục và hồ sơ xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT của Bộ Công Thương (năm 2009, việc xét tặng hai danh hiệu này đã được Bộ Công Thương thực hiện).

Ngoài những tiểu chuẩn như có phẩm chất đạo đức tốt, được đồng nghiệp và quần chúng mến mộ, kính trọng, và trung thành với Tổ quốc, những người được đề nghị xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT phải có tài năng xuất sắc được cộng đồng thừa nhận, tôn vinh. Hơn thế, họ phải có thời gian thực hành từ 25 năm trở lên với danh hiệu NNND, 20 năm trở lên với NNƯT và có học trò là người thừa kế và truyền dạy di sản.

Bà Nguyễn Kim Dung-Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa phi vật thể Cục Di sản văn hóa-người trực tiếp tham gia Ban soạn thảo Thông tư chính sách đãi ngộ NNND, NNƯT thừa nhận những khó khăn cũng như thiệt thòi của các nghệ nhân bấy lâu nay không phải là không nhìn thấy, nhưng khi bắt tay thực hiện các cấp đều gặp phải nhiều vướng mắc về mặt pháp quy. Hơn nữa, việc xét tặng danh hiệu không đơn giản, bởi đây là vấn đề con người chứ không phải hiện vật. Trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, xác định ai hơn ai là điều rất khó. Nếu không cẩn trọng, dễ nảy sinh sự đố kỵ. Các nước trên thế giới như: Hàn Quốc, Nhật Bản… nhiều năm qua đã thực hiện rất tốt chính sách đãi ngộ với nghệ nhân, song mỗi đợt phong tặng họ đều phải đối mặt với tình trạng đơn từ khiếu kiện từ nhiều phía.

Tuy nhiên, năm 2009, Luật Di sản văn hóa được sửa đổi, bổ sung đã “mở cánh cửa” cho những người soạn thông tư này. Bà Dung cho biết: “Dù công việc xét tặng chậm so với tình hình thực tế đời sống của nghệ nhân, nhưng chúng tôi hy vọng vẫn còn kịp để bảo vệ quyền lợi cho nghệ nhân”.

 Chính sách linh hoạt

Quy trình thủ tục và hồ sơ xét tặng danh hiệu NNND và NNƯT sẽ được thực hiện theo hai cấp: Cấp tỉnh và cấp Nhà nước. Việc xét tặng được tiến hành hai năm/một lần vào dịp 2-9. Hạn nộp hồ sơ tới Hội đồng cấp tỉnh là trước ngày 31-12 trước năm xét tặng và tới Hội đồng Nhà nước là trước ngày 31-3 của năm xét tặng.

Dù chưa nhận được sự đãi ngộ nào từ Nhà nước, nhưng hơn 20 năm qua nghệ nhân Hà Thuấn (xã Tân An, huyện Chiêm Hóa, tỉnh Tuyên Quang) vẫn mở các lớp truyền dạy hát then và đàn tính cho lớp trẻ. Ảnh: Lê Na

Theo điều 2 chương 1 Dự thảo Thông tư quy định về tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục hồ sơ xét tặng danh hiệu NNND, NNƯT quy định quyền lợi người được phong tặng thì bên cạnh Huy hiệu, Bằng chứng nhận do Chủ tịch nước tặng, các nghệ nhân được phong tặng danh hiệu NNND sẽ được tặng kèm theo tiền thưởng là 12,5 lần mức lương tối thiểu chung (hiện là 750.000đồng/tháng) và đối với danh hiệu NNƯT là 9,0 lần mức lương tối thiểu chung. Việc áp dụng mức lương tối thiểu chung với chính sách nghệ nhân được xem là một quyết sách linh hoạt trong mọi biến động thời giá của cuộc sống. Ngoài ra, các nghệ nhân được phong tặng danh hiệu sẽ được hưởng các chế độ, chính sách ưu đãi khác theo quy định của pháp luật như: Hỗ trợ mua bảo hiểm, chế độ thăm nom, hưởng quyền lợi tham gia hội đồng liên quan nghề nghiệp…

Trưởng phòng Quản lý di sản văn hóa phi vật thể cũng khẳng định, trong thời gian soạn thảo Thông tư hướng dẫn tới các địa phương, cùng với việc khảo sát, đến nay Cục Di sản văn hóa đã nhận được hơn 300 hồ sơ nghệ nhân đề nghị từ các tỉnh, thành phố trong cả nước. Bên cạnh đó, Cục Di sản văn hóa cũng sẽ xem xét để chọn lựa số nghệ nhân trong hơn 150 nghệ nhân dân gian mà Hội VNDG đã phong tặng.

Hiện tại, những người trong Ban soạn thảo Thông tư vẫn đang chờ ý kiến phê duyệt từ Thủ tướng Chính phủ: “Nếu thông tư sớm được ban hành, thì chúng tôi sẽ triển khai xét tặng danh hiệu cho nghệ nhân vào đúng dịp 2-9 năm nay. Không chỉ có nghệ nhân mà bản thân chúng tôi đang mong mỏi điều này. Bởi càng sớm ban hành thông tư này thì càng có nhiều nghệ nhân được hưởng chế độ ưu đãi của Nhà nước và cũng đáp ứng với không khí hội nhập thế giới khi Việt Nam đã, đang ngày càng có nhiều di sản được UNESCO vinh danh” - Bà Dung cho hay.

VƯƠNG HÀ