Nhà máy dệt Long An - Một trong những DNNN đã bị phá sản

Doanh nghiệp Nhà nước hiện đang nắm giữ khoảng 75% tài sản cố định quốc gia, 20% vốn đầu tư xã hội, gần 50% vốn đầu tư của Nhà nước. Thế nhưng những yếu kém, trì trệ của khối doanh nghiệp này đang gióng lên những hồi chuông báo động. Nhiều chuyên gia kinh tế cho rằng để thực hiện mục tiêu kinh tế Nhà nước tiếp tục giữ vai trò chủ đạo nền kinh tế nước nhà thì trước ngưỡng cửa hội nhập nền kinh tế quốc tế, cần phải có một cuộc "đại phẫu" doanh nghiệp Nhà nước...

Nhiều nhưng chưa mạnh

Hơn hai chục năm trước, nói đến công ty, xí nghiệp là mọi người thầm hiểu đó là nói đến doanh nghiệp Nhà nước. Hồi ấy doanh nghiệp Nhà nước (DNNN) cùng với hợp tác xã đã gần như nắm giữ toàn bộ các cơ sở sản xuất của xã hội. Số liệu thống kê của Tổng cục Thống kê công bố vào thời điểm 31-12-2002, toàn quốc có 5.364 doanh nghiệp Nhà nước. Hiện nay, sau nhiều năm tổ chức sắp xếp lại, số lượng doanh nghiệp Nhà nước có giảm, nhưng khối doanh nghiệp này vẫn đang nắm giữ khoảng 75% tài sản cố định quốc gia, 20% vốn đầu tư xã hội, gần 50% vốn đầu tư của Nhà nước, 60% tín dụng ngân hàng trong nước. Thực tế, rất nhiều doanh nghiệp Nhà nước, trong đó có các doanh nghiệp do Bộ Quốc phòng quản lý làm ăn có hiệu quả, bảo toàn và phát triển được vốn Nhà nước giao, giải quyết việc làm cho người lao động và đã có đóng góp đáng kể vào ngân sách Nhà nước.

Sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp Nhà nước trong thời gian vừa qua là một trong những yếu tố quan trọng để chúng ta giữ vững được định hướng xã hội chủ nghĩa trong nền kinh tế thị trường. Thành tựu lớn nhất mà khu vực này đạt được là giúp Chính phủ trong điều tiết kinh tế vĩ mô, bình ổn giá cả, bảo đảm an ninh, quốc phòng… Đặc biệt, các doanh nghiệp quân đội đã là nơi dự trữ tiềm lực quốc phòng có hiệu quả cho quốc gia.

Tuy doanh nghiệp Nhà nước nhiều, nhưng lại chưa mạnh, chưa phát triển tương xứng với sự đầu tư của Nhà nước. Biểu hiện rõ nhất là tốc độ tăng trưởng của khu vực này trong mấy năm gần đây luôn thấp hơn tốc độ tăng trưởng khối doanh nghiệp của khu vực khác.

Báo động qua ...kết quả kiểm toán

Luật DNNN năm 2003 đã quy định tất cả các DNNN đều phải kiểm toán. Nhưng phải đến gần đây, lần đầu tiên, Kiểm toán Nhà nước mới công bố công khai tình hình kinh doanh của 19 doanh nghiệp Nhà nước. Bản báo cáo đã chỉ ra những thực tế đáng báo động trong khu vực DNNN. Đầu tiên là nhiều trường hợp phản ánh sai lệch tình hình tài chính, kết quả kinh doanh và nghĩa vụ ngân sách Nhà nước: chỉ tiêu thuế các khoản nộp ngân sách của 19 tổng công ty, công ty được xác định tăng thêm 190 tỷ đồng, như Tổng công ty Đầu tư phát triển nhà và đô thị 35,5 tỷ đồng, Tổng công ty Công nghiệp tàu thủy 68,8 tỷ đồng, Tổng công ty giấy 13,3 tỷ đồng...

Hầu hết các doanh nghiệp được kiểm toán chưa thực hiện việc đối chiếu, xác nhận đầy đủ các khoản phải thu, phải trả, hạch toán còn nhiều sai sót. Nhiều doanh nghiệp có số nợ khó đòi lớn do quản lý lỏng lẻo, thực hiện không nghiêm túc chế độ tạm ứng, thanh toán: Tổng công ty Lương thực miền Nam 156,4 tỷ đồng, Tổng công ty Chăn nuôi 101 tỷ đồng, Tổng công ty Xây dựng công nghiệp 46,7 tỷ đồng, Tổng công ty Giấy 36,7 tỷ đồng,... Các sai phạm khác ở doanh nghiệp Nhà nước được kiểm toán phát hiện cũng đáng báo động. Đó là tình trạng quản lý vật tư, hàng hóa thiếu chặt chẽ, hạch toán sai nguyên giá tài sản cố định, trích khấu hao không đúng chế độ, hiệu suất sử dụng máy móc thiết bị, tài sản thấp, tỷ trọng vốn chủ sở trên tổng vốn doanh nghiệp thấp (18%). Trong khi đó, tổng các khoản nợ phải thu của 16 doanh nghiệp được kiểm toán lên tới 21.408 tỷ đồng, chiếm 36,48% tổng tài sản và bằng 2,66 lần nguồn vốn kinh doanh, tổng số nợ phải trả là 47.005 tỷ đồng, chiếm 80% tổng nguồn vốn.

11/19 doanh nghiệp được kiểm toán (58%) có lỗ lũy kế đến ngày 31-12-2004 lên tới 1.058 tỉ đồng. Tỷ suất lợi nhuận trước thuế của các doanh nghiệp được kiểm toán là rất thấp, như Tổng công ty Vật liệu xây dựng chỉ có 0,18%, Tổng công ty Công nghiệp tàu thủy là 0,42%, Tổng công ty Xây dựng công trình giao thông 4 là 0,45%, Tổng công ty Dệt may Việt Nam là 0,8%...

Cơ hội và thách thức mới Sau 11 năm thương lượng căng thẳng, Việt Nam sắp đạt được tư cách thành viên của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Việc trở thành thành viên WTO sẽ gây nhiều tác động lên nền kinh tế và tạo thêm nhiều cơ hội cũng như thách thức mới cho các doanh nghiệp. Các doanh nghiệp sẽ có cơ hội tiếp cận với thị trường mới, nếu như trước đây, sản xuất chỉ phục vụ cho thị trường trong nước thì bây giờ mục tiêu xuất khẩu luôn đứng đầu trong chiến lược kinh doanh của các doanh nghiệp. Không những vậy, các doanh nghiệp sẽ được tham gia vào một thị trường bình đẳng không bị phân biệt đối xử, nhất là trong các vụ tranh chấp thương mại với nước ngoài, các doanh nghiệp sẽ không phải phụ thuộc vào những luật nước ngoài mà sẽ bình đẳng trước những quy định của WTO với tư cách là một thành viên.

Tiến sĩ Vũ Tiến Lộc, Chủ tịch Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam cho biết: Gia nhập WTO, sẽ tạo ra bước đột phá về tư duy cho các doanh nghiệp trên một thương trường cạnh tranh, mà ở đó không còn có cơ chế "xin cho", không còn có sự bảo hộ... của Nhà nước.

Khi đó DNNN phải đương đầu với những thử thách khắc nghiệt vì sự cạnh tranh gay gắt hơn trên thị trường. DNNN trong những ngành phải dựa nhiều vào thiết bị công nghệ cao cấp nhập khẩu, sẽ là những doanh nghiệp bị tác động nhiều nhất vì hạn chế về vốn. Rất tiếc là tiến trình cổ phần hóa các DNNN này đã diễn ra quá chậm, làm chúng không kịp đổi thay về chất để nghênh đón thách thức WTO. Các doanh nghiệp phải cắt giảm chi phí sản xuất, hạ giá thành, nâng cao chất lượng sản phẩm mới có thể cạnh tranh được với hàng ngoại nhập.

"Phác đồ điều trị"

Thời gian đến lúc chúng ta chính thức gia nhập WTO không còn nhiều, vì vậy các DNNN phải khẩn trương thay đổi phương thức sản xuất, cách quản lý, kinh doanh để phù hợp với nền kinh tế hội nhập đầy cạnh tranh và một thị trường mở cửa rộng lớn. Nếu không có cuộc "đại phẫu" thì các DNNN sẽ thua ngay trên sân nhà chứ chưa nói đến chuyện xuất khẩu ra nước ngoài để cạnh tranh trên đất của họ.

Nghị quyết Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ X đã xác định "Tiếp tục đẩy mạnh sắp xếp, đổi mới, nâng cao hiệu quả và sức cạnh tranh của doanh nghiệp Nhà nước", trong đó trọng tâm là "đẩy mạnh và mở rộng diện cổ phần hoá doanh nghiệp Nhà nước". Tuy nhiên, để cổ phần hoá được DNNN cần phải tháo gỡ rất nhiều vướng mắc như cơ chế chính sách liên quan đến đất đai, cơ chế tài chính cho công ty cổ phần theo Luật Doanh nghiệp...

Theo ý kiến của ông Nguyễn Đình Cung, Trưởng ban Kinh tế vĩ mô (Viện Nghiên cứu kinh tế quản lý trung ương): Ở các DNNN, tồn tại rất nhiều tầng nấc người đại diện trong khi ông chủ thì lại rất mơ hồ. Do đó, cơ chế giám sát và đánh giá của ông chủ thực sự rất yếu. Vì vậy, phải xây dựng ngay cơ chế trách nhiệm.

Còn theo ông Phạm Tất Thắng, Giám đốc Trung tâm thông tin thương mại (Bộ Thương mại) thì để tồn tại và phát triển trong tiến trình hội nhập, mỗi DNNN cần có một “bộ lọc” thông tin. Hệ thống thông tin phục vụ doanh nghiệp đang rất dàn trải . Vì vậy mỗi doanh nghiệp cần có bộ lọc của mình từ bể thông tin đó.

Việc xây dựng hệ thống tự vệ bằng các hàng rào kỹ thuật cho các doanh nghiệp nói chung và DNNN nói riêng cũng là việc rất cần bởi nó sẽ chủ động bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và nhà sản xuất trong nước. Nó sẽ giúp làm giảm áp lực cạnh tranh của các sản phẩm nhập ngoại mà các nước thường có lợi thế, đồng thời giúp các doanh nghiệp trong nước có điều kiện đầu tư nâng cao năng lực sản xuất nhằm đáp ứng các tiêu chuẩn bảo vệ người tiêu dùng. Các DNNN, ngoài việc tập trung đầu tư nâng cao năng lực sản xuất, cũng cần chủ động nghiên cứu đề xuất với các cơ quan quản lý biện pháp và chính sách phù hợp nhằm hỗ trợ bảo vệ sản xuất cho chính mình, thông qua vai trò của Hiệp hội ngành nghề.

Được biết, thực hiện sự chỉ đạo của Chính phủ, các DNNN đang chủ động tích cực "tự chữa bệnh" , đã hình thành một số công ty Nhà nước đa sở hữu. Một số tập đoàn kinh tế hoạt động đa ngành, đa lĩnh vực , có nhiều chủ sở hữu, trong đó sở hữu Nhà nước giữ vai trò chi phối cũng đã ra đời và bước đầu đã tỏ rõ ưu thế trong cạnh tranh khi hội nhập. Đây là tín hiệu tốt lành báo hiệu cuộc "đại phẫu" DNNN của chúng ta thành công.

Đỗ Phú Thọ