Ký ức từ lò rèn Lam Sơn

"Cụ Cáp", "đường cụ Cáp", "mìn cụ Cáp", "súng cụ Cáp"... là những từ ngữ mộc mạc mà người dân xã Hồng Việt, nay là xã Hòa An, tỉnh Cao Bằng vẫn nhắc đến với lòng tôn kính khi nói về đồng chí Đặng Văn Cáp, người đã gắn bó sinh mệnh mình với Xưởng quân giới Lê Tổ từ thuở khai sinh. Anh Trung dẫn chúng tôi ngược núi đá Lam Sơn, thăm di tích lô cốt Đỏ, nơi đầu năm 1942 đã hình thành cơ sở chữa súng Lũng Hoàng, tiền thân của Xưởng quân giới Lê Tổ. Chỉ với chiếc bễ, đe, búa và thép khoan nòng súng do người Mông cung cấp, 6 công nhân đầu tiên đã âm thầm sửa chữa, chế tạo vũ khí cho cách mạng.

Lễ cắt băng khánh thành bia ghi dấu Xưởng quân giới Lê Tổ tại núi Lam Sơn, xã Hồng Việt, nay là xã Hòa An, tỉnh Cao Bằng, tháng 12-2024. Ảnh: PHẠM HÀ

Từ Lũng Hoàng, cơ sở lần lượt chuyển về Tỉnh Dảo, Nặm Giới, Pác Ngườm... Những địa danh ấy ghi dấu bước trưởng thành của Xưởng. Dưới sự chỉ đạo của Bác Hồ và sự che chở của nhân dân, Xưởng không ngừng mở rộng, từ sửa chữa súng đến chế tạo địa lôi, tạc đạn, pha chế thuốc nổ. Bên suối Ngả, dưới chân núi Phja Đén, tiếng búa rèn ngày đêm hòa vào âm vang của kháng chiến.

“Ngày đó, chúng tôi có gì ăn nấy, có gì mặc nấy, nhưng tuyệt nhiên không ai rời bỏ nhiệm vụ. Ngày làm, đêm chiến đấu”, cụ Vi Nam Sơn, một trong những công nhân từng làm việc tại Xưởng, nay sống ở xã Hòa An, nhớ lại.

Xưởng quân giới Lê Tổ ở xã Hồng Việt trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp là nơi sản xuất vũ khí của Liên Tỉnh ủy Cao-Bắc-Lạng, thành lập nhằm phục vụ Chiến dịch Biên giới năm 1950. Tuy nhiên, theo sử sách ghi lại, tiền thân của Xưởng quân giới Lê Tổ là một lò rèn nhỏ do Liên Tỉnh ủy Cao-Bắc-Lạng thành lập từ đầu năm 1942 để thí nghiệm đúc lựu đạn, địa lôi. Sinh thời, Đại tướng Võ Nguyên Giáp từng kể: “Đầu năm 1942, Liên Tỉnh ủy Cao-Bắc-Lạng quyết định thành lập một cơ sở lò rèn nhỏ, thí nghiệm đúc lựu đạn, địa lôi. Tôi nhớ đồng chí Cáp được phân công phụ trách công tác này. Nguyên liệu do đồng bào ủng hộ, toàn nồi, chậu, mâm đồng và sắt vụn.

Đại diện cấp ủy, chính quyền địa phương và đại biểu Cục Quân khí, Tổng cục Hậu cần-Kỹ thuật khảo sát vị trí xây dựng bia ghi dấu nơi ra đời Xưởng quân giới Lê Tổ, tháng 10-2024. Ảnh: PHẠM HÀ 

Hôm tôi đi ngang công tác thì được tin anh Đồng (sau này là Thủ tướng Phạm Văn Đồng) nhắn về một lô cốt Đỏ trong một thung lũng rất sâu, sau mấy dãy núi đá để dự cuộc thử quả địa lôi đầu tiên vừa chế tạo xong. Các anh cho biết, khi thử từng phần, các bộ phận đều tốt. Chúng tôi ngồi trên núi cao, nấp sau tảng đá to, ai nấy đều hồi hộp. Anh Cáp ra lệnh: “Giật đi!”. Mọi người thấy khói phụt lên, nhưng đợi mãi đến khi khói tan cũng chưa thấy địa lôi nổ. Anh Lê Quảng Ba (sau này là Thiếu tướng, Tư lệnh Quân khu Việt Bắc) hôm đó cũng có mặt, nói bằng tiếng Tày: “Te lằng di tỷ”, nghĩa là “nó còn ngòi đấy”. Sau đó, anh Cáp cùng anh em công nhân tiếp tục nghiên cứu và đã thành công. Lò rèn này về sau mở rộng thành Binh công xưởng Lam Sơn. Như vậy có thể nói, lò rèn ở lô cốt Đỏ là binh công xưởng đầu tiên của chúng ta”.

Theo đồng chí Hoàng Đức Chiêm, nguyên Chủ tịch UBND huyện Hòa An (nay là xã Hòa An), nhân chứng lịch sử từng sống cạnh xưởng, lô cốt Đỏ chính là tên gọi khác của Xưởng quân giới Lê Tổ-Lam Sơn. Ngày ấy, ông Chiêm còn nhỏ, được phân công cùng các thiếu niên trong vùng đi đặt mìn, nhiều lần diệt giặc Pháp, khiến địch không dám bén mảng tấn công Xưởng nữa.

Từ Lam Sơn đến Định Hóa, dấu ấn tiếp nối

Giai đoạn cao điểm 1947-1950, Xưởng quân giới Lê Tổ đã sản xuất, sửa chữa hàng nghìn khẩu súng, hàng trăm quả địa lôi, tạc đạn và nhiều thiết bị phục vụ chiến đấu khác. Nhờ sự hỗ trợ của nhân dân các xã Hồng Việt, Hoàng Tung, Bình Long của huyện Hòa An, trong kháng chiến chống thực dân Pháp, Xưởng luôn được bảo vệ an toàn tuyệt đối, tiếp tế kịp thời cả lương thực và nguyên vật liệu.

Hiệu quả phục vụ chiến đấu của Xưởng quân giới Lê Tổ đã được thể hiện rõ qua những trận phục kích cũng như các trận chống càn. Tự vệ Lê Tổ, với trang bị từ chính sản phẩm của Xưởng, đã tiêu diệt hàng chục tên địch, thu nhiều vũ khí, giữ vững thế trận căn cứ.

Di tích hang núi Lam Sơn, xã Hồng Việt, nay là xã Hòa An, tỉnh Cao Bằng, nơi ra đời Xưởng quân giới Lê Tổ.

Năm 1951, Xưởng quân giới Lê Tổ được biên chế vào Đại đoàn 351, mang tên C2 thuộc Tiểu đoàn Kỹ thuật 361, đánh dấu bước chuyển mình từ tổ chức địa phương sang quân đội chính quy toàn quốc. Tuy nhiên, trong tâm thức nhân dân Hòa An, cái tên Lê Tổ luôn là biểu tượng cho tinh thần công-nông đoàn kết, ý chí tự lực vươn lên giữa mưa bom bão đạn.

Di tích Xưởng Đội Cấn-Nhà máy quân giới K77 tại ATK Định Hóa ngày nay được xem là “thân cây” vững chãi của ngành quân giới Việt Nam. Nhưng như lời đồng chí Nguyễn Quốc Trung: “Nếu Đội Cấn là thân cây thì Lê Tổ chính là hạt giống đầu tiên gieo vào lòng đất Cao Bằng, trong khói lửa, trong gian nan”.

Với những đóng góp to lớn ấy, năm 1950, Xưởng quân giới Lê Tổ được tặng Huân chương Quân công hạng Nhất-phần thưởng xứng đáng cho những chiến sĩ thầm lặng mà anh hùng.

Chiều muộn, chúng tôi rời Lam Sơn. Sương núi lại tràn về thung lũng, phủ lên những bãi đá cũ. Người dẫn đường, đồng chí Nguyễn Quốc Trung, lặng lẽ cúi đầu trước di tích nền lò rèn năm xưa. Một tiếng thì thầm vọng lại: “Lê Tổ-nơi bắt đầu... và không bao giờ được phép lãng quên”.

Bài và ảnh: NGUYỄN HỒNG SÁNG

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Quốc phòng an ninh xem các tin, bài liên quan.