Mưa phùn lất phất, tiết trời buổi sáng 24-12-2009 se lạnh. Tại Nhà bia di tích lịch sử Thanh niên xung phong (TNXP) phường Gia Sàng, thành phố Thái Nguyên - nơi ghi dấu 60 cán bộ, chiến sĩ TNXP ngã xuống trong khi làm nhiệm vụ giải tỏa hàng quân sự tại ga Lưu Xá trong đêm Nô-en, cách đây 37 năm - Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh Thái Nguyên làm lễ tưởng niệm, đón nhận danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân (LLVT) do Đảng, Nhà nước phong tặng Đại đội 915, Đội 91 TNXP Bắc Thái và đón nhận bằng xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa cấp Quốc gia.

Hành trình uống nước nhớ nguồn

Ngay từ năm 1995, khi làm Giám đốc Bảo tàng tỉnh, tôi được tiếp ông Nghiêm Xuân Đạo, nguyên Phó bí thư tỉnh đoàn, Đội trưởng đội 91 TNXP, Trưởng ban liên lạc cựu TNXP Bắc Thái, đề nghị giúp khảo sát, xếp hạng địa điểm di tích lịch sử 60 TNXP Đại đội 915 hi sinh tại ga Lưu Xá - khúc tráng ca bi hùng lớn nhất trong một trận đánh của TNXP Việt Nam tại hậu phương lớn miền Bắc vì tiền tuyến lớn miền Nam trong khói lửa của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước.

7 thương binh TNXP Đại đội 915 (trừ người đầu tiên, bên phải) sau khi ra viện. (Ảnh chụp tại Tân Cương, thành phố Thái Nguyên-năm 1973)

Ông Hà Nhân Thăng, 77 tuổi, nguyên Phó chủ tịch UBND tỉnh Bắc Thái, Chủ tịch Hội cựu TNXP  Thái Nguyên tâm sự: Thành tích và sự hi sinh quả cảm của Đại đội 915 TNXP bị chìm đắm 36 năm mới được khơi dậy, trở thành một biểu tượng bất tử của thế hệ trẻ cả nước… Từ năm 1997, tôi đã đạp xe, ba năm trời tìm hiểu, nghiên cứu sự kiện đó. Đồng chí Lê Quảng, Phó chủ tịch UBND tỉnh phụ trách đảm bảo giao thông vận tải, giải tỏa hàng hóa, hồi năm 1972, khuyến khích: Các cậu tìm được tài liệu, nhân chứng tái hiện lại công lao, thành tích của anh em TNXP hi sinh ở ga Lưu Xá để giáo dục truyền thống thì tốt.

Tôi cùng ông Tống Văn Minh, nguyên Đại đội phó Đại đội 915, ông Dương Hồng Nguyên và các thương binh, cựu TNXP sưu tầm, ghi chép sự kiện lịch sử, báo cáo Tỉnh ủy, UBND tỉnh Thái Nguyên, nhờ nữ nhà báo Thu Hường, viết bài đầu tiên “đánh động” trên báo Đảng tỉnh. Tháng 10-2007, hội thảo đánh giá công lao, thành tích, tinh thần dũng cảm, hi sinh của Đại đội TNXP 915 đã được tổ chức. Hội thảo do đồng chí Doanh Hằng, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh chủ trì, có 50 TNXP và ông Lê Quảng đến dự, đều đi đến thống nhất: Thành tích, cống hiến và tinh thần dũng cảm hi sinh vì tiền tuyến lớn miền Nam của cán bộ, chiến sĩ TNXP Đại đội 915 xứng đáng được Đảng, Nhà nước ghi nhận, phong tặng danh hiệu. Cần lập đền thờ liệt sĩ TNXP  ngay tại nơi anh em hi sinh tại phường Gia Sàng…

Có mặt tại buổi lễ tưởng niệm và đón nhận danh hiệu anh hùng, ông Nguyễn Bắc Son, Ủy viên Trung ương Đảng, Phó trưởng Ban Tuyên giáo Trung ương rất phấn khởi: “Khi đó tôi còn là Bí thư Tỉnh ủy Thái Nguyên (năm 2006), một hôm bất ngờ nhận được văn bản của Chủ tịch Hội cựu TNXP Hà Nhân Thăng, báo cáo vắn tắt chiến công anh dũng của Đại đội 915, kiến nghị thường trực Tỉnh ủy chỉ đạo các cơ quan chức năng làm thủ tục xếp hạng di tích nhà bia liệt sĩ TNXP ở Gia Sàng, tạo điều kiện đầu tư, cải tạo, nâng cấp di tích cho xứng tầm hi sinh anh dũng của 60 liệt sĩ. Tôi rất xúc động, đã cùng Thường vụ Tỉnh ủy dành nhiều tâm sức quan tâm bảo tồn, phát huy giá trị các di tích lịch sử văn hóa của tỉnh, đặc biệt là quần thể di tích lịch sử an toàn khu (ATK) Việt Bắc. Tôi đề nghị ông Thăng cung cấp danh sách, địa chỉ 60 liệt sĩ TNXP và công trạng, quá trình chiến đấu của Đại đội 915…”.

Trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, chống Mỹ cứu nước, TNXP là mô hình tiêu biểu thu hút đông đảo thanh niên cả nước, đóng góp sức người, sức của cho cách mạng… Thái Nguyên “Thủ đô kháng chiến”, nơi phát tích TNXP: Thành lập Đội TNXP công tác Trung ương đầu tiên (17-5-1950) tại Yên Lãng, Đại Từ. Từ ATK Định Hóa, đồng chí Vũ Kỳ được Chủ tịch Hồ Chí Minh giao nhiệm vụ Đoàn trưởng TNXP Trung ương, phục vụ chiến dịch Điện Biên Phủ. Bác Hồ tặng thơ TNXP ở Nà Tu, Cẩm Giàng, Bạch Thông: Không có việc gì khó/ Chỉ sợ lòng không bền/ Đào núi và lấp biển/ Quyết chí ắt làm nên. TNXP có mặt hầu khắp các nẻo đường kháng chiến, làm nhiệm vụ  ở những nơi gian khổ, ác liệt, đảm đương công việc nặng nhọc, đầy hi sinh. Chiến công của Đại đội 915 là minh chứng điển hình về lòng cảm quả cảm, hi sinh thân mình vì Tổ quốc, tiêu biểu cho phong trào TNXP cả nước.

“Sống bám cầu đường, chết kiên cường dũng cảm”

Tỉnh Bắc Thái nằm trong vùng trọng điểm máy bay Mỹ tập trung đánh phá, bởi có khu công nghiệp gang thép đầu tiên của đất nước, có "cảng nổi" tiếp nhận, tập kết hàng hóa quân sự của các nước XHCN viện trợ qua Trung Quốc vào Lạng Sơn bằng tàu hỏa, xuôi về Thái Nguyên, đi Hà Nội bằng ô tô, tàu hỏa xuống các tỉnh đồng bằng, vào miền Trung, đi chiến trường miền Nam và nước bạn Lào. Tháng 5-1972, đế quốc Mỹ phong tỏa cảng Hải Phòng và 43 khu vực cửa sông bằng thủy lôi, tàu chiến, thì khu cảng cạn ở Thái Nguyên mà khu kho ga Lưu Xá là đầu mối lớn nhất - “túi” bom đạn của máy bay Mỹ đánh phá.

Để giữ vững mạch máu giao thông vận tải ở tỉnh chiến lược về quốc phòng, an ninh, kinh tế ở trung tâm vùng Việt Bắc, vào cuối năm 1965, Đội 91 TNXP Bắc Thái được thành lập (lúc đông có tới 3.000 người) do Phó bí thư Tỉnh đoàn Nghiêm Xuân Đạo làm Đội trưởng, gồm các đại đội 911, 912, 913, 914. Chỉ một ngày sau khi thành lập, Đội 91 hành quân lên làm đường Na Rì - đèo Áng Toòng, xây dựng các tuyến đường chiến lược Bắc Kạn - Nà Rì, Nà Phặc - Đèo Gió - Ngân Sơn, Chùa Hang - Hợp Tiến…; chốt giữ, ứng cứu cầu, đường, bảo đảm giao thông ở các trọng điểm bắn phá của địch ở ngầm Bến Tượng, cầu, cảng Đa Phúc, san lấp hố bom, xây dựng nhà cửa, bốc dỡ hàng hóa xây dựng hầm hào, trận địa…

Tháng 6-1972, Đội 91 thành lập thêm Đại đội 915, gồm 102 cán bộ, chiến sĩ do đại đội trưởng Triệu Đức Việt, chỉ huy. Đại đội phó Tống Văn Minh, ở tuổi 63, vóc người thấp nhỏ, ngực đỏ rực huân, huy chương, cho biết: Đại đội TNXP 915 biên chế thành 7 tiểu đội, chi bộ có 7 đảng viên, các chiến sĩ đa phần là thiếu nữ độ tuổi trăng tròn 17-18, người dân tộc thiểu số đến từ các huyện vùng cao Thái Nguyên, Bắc Kạn, làm nhiệm vụ duy tu, san lấp hố bom, sửa chữa các tuyến đường cầu Đa Phúc, cầu Gia Bẩy, ngầm Sơn Cẩm, phà Bến Oánh, quốc lộ 1B, Lạng Sơn - Thái Nguyên và 16A. Tuyến giao thông Lạng Sơn - Thái Nguyên - Hà Nội là tuyến vận tải trọng yếu. Đoạn Đình Cả - Võ Nhai - thành phố Thái Nguyên do Đại đội TNXP 915 bảo đảm giao thông  trung chuyển hàng hóa viện trợ của các nước XHCN tiếp tế cho miền Bắc và chiến trường miền Nam, giặc Mỹ thường xuyên tập trung máy bay B52, máy bay "thần sấm, con ma", F111 "cánh cụp, cánh xòe" ném bom, bắn phá dữ dội. Các chiến sĩ TNXP Đại đội 915, nhiều đêm thức trắng gội lửa đạn, bám cầu, đường, phá bom, sửa chữa cầu, san lấp hố bom, bảo đảm giao thông thông suốt. Chỉ trong ba ngày 14, 17 và 21-9-1972, trên tuyến đường 16A từ Chùa Hang đi mỏ sắt Trại Cau, tuyến đường quan trọng nối quốc lộ 1B với hệ thống doanh trại bộ đội, kho tàng, vật tư quân sự, trận địa cao xạ, các đơn vị tên lửa bị máy bay Mỹ thường xuyên đánh phá ác liệt… Máy bay Mỹ đã rải thảm 444 quả bom các loại, 47 chiến sĩ TNXP Đội 91 hi sinh, 51 người bị thương. Vào lúc 9 giờ 30 phút sáng 13-9-1972, trong lúc cán bộ, chiến sĩ TNXP Đại đội 915 đang san lấp hố bom, sửa đường 16A đoạn làng Phấn qua xã Linh Sơn thì máy bay Mỹ ném bom vào đội hình làm bị thương 8 chiến sĩ, đội viên Hoàng Thị Cát hi sinh. Không nao núng tinh thần, sau khi cấp cứu người bị thương và chôn cất đồng đội, mọi người lại ra mặt đường. Từ tháng 10 đến hết tháng 12-1972, máy bay Mỹ đánh phá đường 16A cả ngày đêm, nhưng cán bộ, chiến sĩ TNXP Đại đội 915 vẫn trụ vững, ứng cứu kịp thời nhiều đoạn đường bảo đảm giao thông thông suốt. Ngày 25-9-1972 máy bay Mỹ ném 50 quả bom xuống kho xăng dầu Hóa Trung (Đồng Hỷ) làm ba cụm kho chứa 68 tấn xăng bốc cháy dữ dội, 50 chiến sĩ TNXP Đại đội 915 cùng lực lượng  phối hợp dập tắt đám cháy, mở đường đưa xe bồn vào cứu được 350 tấn xăng còn lại. Trong tháng 10 và 11 năm 1972, máy bay Mỹ ném hàng trăm quả bom dọc tuyến quốc lộ 1B, 16A và các kho xăng, bến bãi gây nhiều thiệt hại. TNXP Đội 91, Đại đội 915 vẫn trụ vững với tinh thần “Sống bám cầu đường, chết kiên cường dũng cảm” hoàn thành xuất sắc nhiệm vụ chiến đấu, phục vụ chiến đấu, san lấp hố bom, kịp thời thông đường cho những chuyến xe chở hàng ra tiền tuyến.

Trước thắng lợi to lớn của quân và dân ta, tháng 10-1972, Việt Nam và Mỹ thỏa thuận văn bản Hiệp định Pa-ri chấm dứt chiến tranh lập lại hòa bình ở Việt Nam. Nhưng sau khi thắng cử (7-11-1972), Tổng thống Mỹ Ních-xơn đã lật lọng, gây nên "Sự dối trá thế kỉ" khi cho mở trận tập kích 12 ngày đêm (từ 18 đến 30-12-1972), dùng 729 lần chiếc B52, 1.900 lần máy bay tiêm kích, cường kích đánh phá mang tính hủy diệt vào các thành phố và địa bàn: Hà Nội, Hải Phòng, Việt Trì, Đồng Mô, Kép, Thái Nguyên với dã tâm buộc Việt Nam phải chấp nhận các điều khoản do Mỹ đặt ra. Quân và dân miền Bắc dũng cảm, mưu trí, đánh giỏi, làm nên trận "Điện Biên Phủ trên không", bắn rơi 81 máy bay Mỹ trong đó có 34 pháo đài bay B52, buộc Tổng thống Ních-xơn kí kết hiệp định Pa-ri, rút quân Mỹ về nước. Song, bom đạn Mỹ cũng đã gây bao đau thương, tang tóc cho nhân dân ở Hà Nội, Hải Phòng, Việt Trì, Thái Nguyên… Thời điểm này, ở khu vực nhà ga tàu hỏa Lưu Xá tồn đọng gần 20.000 tấn hàng hóa quân sự chi viện cho chiến trường miền Nam.

Sáng sớm ngày 24-12-1972, từ Núi Hột, xã Linh Sơn, Đồng Hỷ, Đại đội 915 được lệnh đi bốc dỡ hàng hóa ở ga Lưu Xá. 60 cán bộ, chiến sĩ do Đại đội trưởng Triệu Đức Việt chỉ huy cùng 40 cán bộ, chiến sĩ TNXP Đại đội 911 túc trực tại Lưu Xá bốc dỡ hàng hóa, còn 36 người do Đại đội phó Tống Văn Minh phụ trách làm nhiệm vụ bên kia sông Cầu.

Đội phó Đội 91 TNXP Nguyễn Thế Cường cùng Đại đội trưởng 915 Triệu Đức Việt chỉ huy đơn vị. Ga Lưu Xá trên tuyến đường sắt Thái Nguyên - Hà Nội cùng với ga Tu Đồn (Lạng Sơn) trở thành hai cảng nổi lớn nhất miền Bắc nhận hàng viện trợ từ Trung Quốc chuyển đi các chiến trường chống Mỹ. Mỗi ngày Ga Lưu Xá nhận trung bình 100 xe tải chở hàng, đoạn đường từ cầu Trắng vào ga luôn có các đoàn xe tải dài 2km chờ bốc dỡ. Trước đó, ngày 23-12-1972, Phó chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười có điện khẩn chỉ thị Tỉnh ủy, Ủy ban hành chính tỉnh Bắc Thái tập trung lực lượng, phương tiện giải phóng hàng hóa các kho, hàng nằm trong khu vực trọng điểm máy bay địch có thể đánh phá. Chiều 23-12-1972, Ủy ban hành chính tỉnh giao nhiệm vụ cho Đại đội TNXP 915 cùng công nhân  khu Gang Thép, công nhân Ty Lương thực, Ty Giao thông giải tỏa hàng phục vụ chiến trường ở tổng kho Lưu Xá. Người dân thành phố Thái Nguyên, các xí nghiệp, công xưởng, cơ quan đã sơ tán hết. Lúc này lực lượng duy nhất có thể gánh vác nhiệm vụ là các chiến sĩ TNXP, vài ba cán bộ, công nhân viên các ngành trên ở lại trực chiến.

(còn nữa)

ĐỒNG KHẮC THỌ