LTS: Hiện nay, tình trạng ô nhiễm bom mìn, vật nổ (BMVN) ở Đà Nẵng và các tỉnh Tây Nguyên-mảnh đất cách đây gần 40 năm đã từng là những chiến trường ác liệt, vẫn ở mức rất cao. Những tiếng nổ, kèm theo đó là các nạn nhân, nhẹ thì mù mắt, cụt chân tay, nặng thì mất mạng vẫn còn xảy ra, ảnh hưởng rất lớn đến đời sống, sinh hoạt của người dân cũng như sự phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Chương trình hành động quốc gia khắc phục hậu quả bom mìn sau chiến tranh giai đoạn 2010-2025 (Chương trình 504) đang được triển khai, cùng với sự vào cuộc tích cực của lực lượng công binh hy vọng sẽ mang bình yên và phát triển đến vùng đất này.

Kỳ 1: "Sống chung" với bom mìn, vật nổ

Kho bom mìn giữa thành phố

Từ Kon Tum đến Gia Lai rồi đi Đắc Lắc, ở đâu chúng tôi cũng có dịp chiêm ngưỡng những vườn cà phê, cao su, hồ tiêu… rộng bát ngát. Đây là loại cây chủ lực góp phần làm thay đổi diện mạo của vùng đất Tây Nguyên. Màu xanh của cây cao su, cây cà phê… hòa với màu đất đỏ bazan đặc trưng tạo nên bức tranh đẹp, có sức hút kỳ lạ đối với những người lần đầu tiên đặt chân đến vùng đất này… “Để có được màu xanh ấy là biết bao mồ hôi, công sức, thậm chí cả máu của bộ đội công binh trong nỗ lực tìm kiếm, rà phá BMVN. Tuy nhiên, đó mới chỉ là kết quả bước đầu vì lượng BMVN sót lại sau chiến tranh vẫn còn rất nhiều. Đồng bào vẫn hằng ngày phải đối mặt với BMVN…” - một cán bộ thuộc Bộ tư lệnh Binh chủng Công binh đi cùng đoàn thốt lên đầy trăn trở.

Trong bữa cơm tối tại Nhà khách Bộ CHQS tỉnh Kon Tum, tôi đem điều trăn trở này trao đổi với Đại tá Hoàng Lê, Chính ủy Bộ CHQS tỉnh. Sau vài phút trầm ngâm, anh chia sẻ: "Đúng như vậy, lượng BMVN còn sót lại quá nhiều nên mặc dù lực lượng công binh của tỉnh đã rất nỗ lực tìm kiếm, rà phá nhưng kết quả làm được cũng còn rất khiêm tốn. Ngay vị trí chúng ta đang ngồi, trước đây cũng nằm trên một kho bom đấy!”. Anh nhớ lại: Ngày 30-6-2010, trong khi thi công công trình Nhà khách Bộ CHQS tỉnh Kon Tum, lực lượng công binh của tỉnh đã phát hiện tín hiệu có bom. Cứ ngỡ giữa thành phố nhiều lắm cũng chỉ "bắt" được một vài quả, ai ngờ khi đào lên là cả một kho với tổng số 387 quả đạn pháo, cối các loại. Số lượng BMVN quá lớn khiến ngay cả những cán bộ dày dạn kinh nghiệm nhất cũng cảm thấy "gai" người. Hay vào tháng 12-2010, trong khi tìm mộ liệt sĩ, lực lượng chức năng đã phát hiện 42 quả đạn pháo các loại tại vườn nhà ông A Pun (thuộc phường Vinh Quang, TP Kon Tum). Ngày 21-3-2011, trong lúc khai thác đất để làm gạch, anh Nguyễn Tất Nghĩa, trú tại phường Ngô Mây, TP Kon Tum cũng đã phát hiện được hai quả bom loại 750 bảng Anh ở ngay trong khu đất nhà mình…

Quả bom MK-82 được phát hiện tại phường Hòa Quý, quận Ngũ Hành Sơn, TP Đà Nẵng. Ảnh: Trung Kiên.

Việc người dân vô tình phát hiện được BMVN, thậm chí với số lượng lớn ở ngay trong TP Kon Tum không phải hiếm. Nói không quá, BMVN còn sót lại trên địa bàn tỉnh Kon Tum nhiều đến nỗi việc tiếp xúc với bom đạn dường như đã trở nên bình thường đối với không ít người dân. Chả thế mà có chuyện cách đây vài năm, đúng vào dịp bầu cử đại biểu HĐND các cấp, một người dân trong lúc đào gốc cây trong vườn nhà đã phát hiện một quả đạn cối 60mm. Chẳng hề sợ, ông liền mang quả đạn ra bỏ vào… thùng rác ngoài đường phố. Thùng rác lại nằm ngay trước cửa nhà một cán bộ đang tham gia ứng cử. Vị cán bộ nhìn thấy quả đạn để trước cửa nhà, tưởng âm mưu phá hoại bầu cử của kẻ xấu nên hoảng quá, gọi điện báo ngay cơ quan chức năng. Cả thành phố xôn xao. Thế rồi, qua điều tra biết được bản chất vụ việc, mọi người mới bình tâm trở lại…

Còn tại tỉnh Gia Lai, theo Đại tá Nay Hứ, Phó chỉ huy trưởng, Tham mưu trưởng Bộ CHQS tỉnh, lượng BMVN còn sót lại sau chiến tranh trên địa bàn tỉnh cũng không thua kém Kon Tum. Kết quả điều tra của Dự án “Điều tra, khảo sát và đánh giá tác động của sự ô nhiễm BMVN còn sót lại sau chiến tranh ở Việt Nam" do Trung tâm Công nghệ xử lý bom mìn (BOMICEN, Bộ tư lệnh Công binh) và Quỹ Cựu chiến binh Mỹ ở Việt Nam thực hiện, thì 100% số xã trên địa bàn toàn tỉnh Gia Lai bị ô nhiễm BMVN, trong đó có 95% số xã bị nhiễm bom phá và bom bi, đạn M79-những loại BMVN nguy hiểm nhất. Cũng theo kết quả dự án, có tới 50% số xã, phường của tỉnh Gia Lai bị ô nhiễm ở mức cao và 15% số xã, phường bị ô nhiễm ở mức rất cao. Đặc biệt, tất cả các loại đất đều bị ô nhiễm BMVN, trong đó đất thổ cư bị ô nhiễm nhiều nhất, chiếm 99,5%; đất nông nghiệp và rừng núi 96,3%...

Đại tá Trương Chí Lăng, Phó chỉ huy trưởng, Tham mưu trưởng Bộ CHQS thành phố Đà Nẵng cho biết, trước đây Đà Nẵng từng là căn cứ của Mỹ-ngụy, là chiến trường ác liệt nên diện tích đất bị ô nhiễm BMVN cũng rất cao. Theo điều tra, tổng diện tích đất bị ô nhiễm BMVN của Đà Nẵng là hơn 52.540ha, thuộc địa bàn của 7/8 quận, huyện. Theo số liệu do phía Mỹ cung cấp, các loại bom phá, bom xuyên có khối lượng từ 250 đến 3000 bảng Anh; đạn pháo từ 105mm đến 230mm; các loại đạn cối; rốc-két… đều đã được sử dụng trên địa bàn Đà Nẵng và đương nhiên, số lượng BMVN còn sót lại hiện nay cũng rất lớn, theo ước tính có thể lên đến hàng trăm tấn.

Chưa đáp ứng nhu cầu thực tế

Trước thực trạng đáng báo động về ô nhiễm BMVN, lực lượng công binh đã không quản ngại khó khăn, gian khổ, hiểm nguy, tích cực tham gia dò tìm, rà phá nhằm giải phóng đất đai, đem sự sống đến những vùng “đất chết”. Theo Trung tá Nguyễn Hoài Sơn, Chủ nhiệm Công binh, Bộ CHQS tỉnh Kon Tum, từ năm 2000 đến nay, lực lượng công binh thuộc Bộ CHQS tỉnh Kon Tum đã làm sạch được hơn 1.600ha đất, thu gom, xử lý an toàn tuyệt đối hàng chục tấn BMVN, góp phần vào sự phát triển kinh tế-xã hội của địa phương. Nhiều công trình lớn có sự tham gia rà phá BMVN của bộ đội công binh như Dự án xây dựng trung tâm huyện Kon Plông; Sân bay Phượng Hoàng (huyện Đắk Tô)… Để nắm được thực trạng ô nhiễm, xây dựng kế hoạch rà phá BMVN phù hợp, năm 2011, Bộ CHQS tỉnh Kon Tum phối hợp với BOMICEN đã hoàn thành việc khảo sát, lập bản đồ ô nhiễm BMVN trên địa bàn toàn tỉnh. Theo đó, tổng diện tích bị ô nhiễm BMVN của tỉnh là hơn 467.840ha (chiếm trên 48,3% tổng diện tích canh tác). Hiện nay, các cơ quan, đơn vị có liên quan đang khẩn trương hoàn thành thủ tục để triển khai thực hiện Chương trình 504 với mục đích làm sạch BMVN trên địa bàn toàn tỉnh trong thời gian sớm nhất.

Bom mìn vật nổ được lực lượng công binh Bộ CHQS tỉnh Kon Tum phát hiện, chuẩn bị xử lý. Ảnh: Trung Kiên.

Được sự quan tâm, giúp đỡ của Bộ tư lệnh Quân khu 5 và UBND tỉnh Gia Lai, lực lượng công binh Bộ CHQS tỉnh Gia Lai hiện được trang bị một số loại máy dò tìm BMVN mới như Valon VM-H2.1; Valon EAL1303A1; máy FORSETES… Thượng tá Phan Chí Cường, Trưởng ban Công binh, Bộ CHQS tỉnh Gia Lai cho biết, thời gian qua, lực lượng công binh của Bộ CHQS tỉnh đã rà phá, giải phóng được một diện tích lớn đất đai phục vụ các dự án như: Dự án xây dựng Khu công nghiệp Trà Đa (TP Plei-cu); rà phá BMVN xây dựng mốc biên giới Việt Nam - Cam-pu-chia (từ mốc 25 đến mốc 30); giải phóng mặt bằng dự án xây dựng Thủy điện Ia Hiao (thị xã Ayun Pa), xây dựng Quảng trường Đại Đoàn Kết (TP Plei-cu), xây dựng khu tái định cư Kênh Chông (xã IaLe, huyện Chư Pưh)… Chỉ tính riêng trong vài năm gần đây, cán bộ, chiến sĩ Bộ CHQS tỉnh đã thu gom, xử lý an toàn 18 quả bom có khối lượng từ 250 đến 750 bảng Anh; 2 quả bom hóa học; 2 bệ (14 quả) rốc-két và gần 3000kg các loại bom, đạn có cỡ từ 7,62mm đến 155mm... Bên cạnh nhiệm vụ chính là huấn luyện, SSCĐ, các đơn vị thuộc Quân đoàn 3 cũng rất tích cực tham gia rà phá BMVN. Đại tá Trần Mạnh Quyết, Chủ nhiệm Công binh Quân đoàn 3 chia sẻ: "Mặc dù nhiệm vụ huấn luyện, SSCĐ là rất nặng nề nhưng chúng tôi vẫn chủ động tham gia rà phá BMVN với mong muốn giảm thiểu những tai nạn đáng tiếc, đồng thời đóng góp vào sự phát triển kinh tế-xã hội của địa phương”. Được biết, từ năm 2002 đến nay, các đơn vị thuộc Quân đoàn 3 đã rà phá được hơn 3.070ha đất đai. Nhiều công trình lớn có dấu ấn của bộ đội Quân đoàn 3 như Thủy điện Đồng Nai 3 (rà phá hơn 860ha), Đồng Nai 4 (321ha); thủy điện Plei Krong (133ha); đường tuần tra biên giới, đường Đông Trường Sơn…

Những kết quả thu được trong nỗ lực tìm kiếm, rà phá BMVN của lực lượng công binh là rất khả quan và đáng khích lệ. Tuy nhiên, qua tìm hiểu chúng tôi được biết, do thiếu nguồn lực và đặc biệt, do chưa có một chương trình tìm kiếm, rà phá BMVN mang tính tổng thể, dài hạn nên việc tìm kiếm, rà phá BMVN ở địa bàn Đà Nẵng và Tây Nguyên từ năm 2012 trở về trước mới chỉ dừng lại ở mức thu gom các loại vật nổ còn vương vãi trên mặt đất và rà phá ở một số địa bàn trọng điểm, rà phá để giải phóng mặt bằng thực hiện các dự án phục vụ phát triển kinh tế-xã hội của địa phương, nên kết quả thực hiện so với nhu cầu thực tế vẫn như "muối bỏ bể". Cụ thể, tính đến hết năm 2012, Đà Nẵng mới chỉ làm sạch được gần 6% diện tích đất đai bị ô nhiễm, tỷ lệ này ở các tỉnh Tây Nguyên còn thấp hơn nhiều. Nhu cầu tiếp tục rà phá BMVN vẫn còn rất lớn…

-----------------

Bài 2: Những tiếng nổ giữa thời bình

Ghi chép của NGUYỄN TRUNG KIÊN