Kỳ 1: Chuyến ra đi thế kỷ

QĐND - 30 năm bôn ba hải ngoại để tìm ra con đường giải phóng dân tộc của Chủ tịch Hồ Chí Minh đã để lại không ít “những sự thực lịch sử mà như huyền thoại”. Bằng kết quả nghiên cứu, sưu tầm, khảo cứu của các nhà nghiên cứu, nhà khoa học của Việt Nam, chúng tôi xin gửi đến bạn đọc những hồ sơ, tài liệu và những phát hiện mới về sự kiện người thanh niên Nguyễn Tất Thành ra đi tìm đường cứu nước.

Trong số đầu tiên này, chúng tôi xin giới thiệu cùng bạn đọc nội dung buổi trò chuyện với GS, TS Đỗ Quang Hưng.

Kỳ 1: Chuyến ra đi thế kỷ

Phóng viên (PV): Thưa GS, TS Đỗ Quang Hưng, nhiều bạn trẻ hiện nay thắc mắc là vào thời điểm năm 1911, nước ta có rất nhiều bến cảng thuận lợi cho việc xuất dương, vậy vì sao người thanh niên Nguyễn Tất Thành lại chọn Bến Nhà Rồng để thực hiện hoài bão của mình?

GS, TS Đỗ Quang Hưng: Như chúng ta đã biết, chuyến đi lịch sử của người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành, dưới bí danh Văn Ba, ở bến cảng Nhà Rồng, Sài Gòn, đã bắt đầu một câu chuyện thế kỷ về Chủ tịch Hồ Chí Minh.

GS,TS Đỗ Quang Hưng (Ảnh do nhân vật cung cấp)

Tại sao lại là Sài Gòn? Điều dễ nhận thấy, trong bối cảnh cuộc khai thác thuộc địa lần thứ nhất (1897-1913), đô thị, nhà máy, hầm mỏ, bến cảng... đã mọc lên không ít ở nước ta. Nhưng duy nhất chỉ có cảng Sài Gòn là nơi mà người bản xứ có thể xuất dương dễ dàng; nơi “gần phương Tây” hơn cả. Nếu như ở Trung Quốc, cuộc cách mạng Tân Hợi (1911) đã “đẻ” ra nước Trung Hoa mới, dù chính phủ Trung Hoa Dân Quốc của Tôn Dật Tiên mới chỉ làm chủ ở phía Nam, thủ đô cách mạng Trung Hoa là Quảng Châu sôi sục, thì ở nước ta không khí cách mạng có phần tạm lắng. Tiếng súng Cần Vương đã tắt từ lâu. Ổ đề kháng của “con hùm Yên Thế” Đề Thám cũng đã im tiếng. Ngọn gió Duy Tân của Đông Kinh Nghĩa Thục, của xu thế “cắt tóc xin sâu” chịu ảnh hưởng của Phan Chu Trinh cũng chỉ còn là hoài niệm. Bản thân gia đình người thanh niên yêu nước Nguyễn Tất Thành lúc đó cũng ở thời điểm đặc biệt, đúng nghĩa “nước mất nhà tan”. Ông cụ thân sinh đỗ đại khoa nhưng quan lộ ngắn ngủi, gia đình ly tán, bản thân ông cũng trôi dạt vào Nam Kỳ.

Mười tám tuổi, Nguyễn Tất Thành đã tham gia phong trào chống thuế khi đang theo học tại Trường Quốc học Huế. Nguyễn Tất Thành cạo trọc đầu, tham gia biểu tình và bị đuổi học. Mái Trường Quốc học Huế tuy chỉ có thể trang bị cho anh tấm bằng cao đẳng tiểu học, nhưng lại là nơi qua những người thầy chân chính, Pháp có, Việt có, giúp anh hiểu được văn minh phương Tây, văn hóa Pháp và quan trọng hơn là khao khát “muốn tìm hiểu đằng sau những từ Tự do - Bình đẳng - Bác ái”, phải đi về phương Tây để tới chính “hang ổ của kẻ thù”. Một tờ báo tiếng Pháp ở Sài Gòn lúc đó đã viết: “Con đường đến nước Pháp cũng chính là con đường chống Pháp” (La Courrier de Sai Gon). Trước đó, một thời gian ngắn, Nguyễn Tất Thành làm việc, dạy học ở Trường Dục Thanh, thuộc Công ty Nước mắm Liên Thành, cơ sở kinh tế và hoạt động yêu nước còn sót lại của phong trào Duy Tân tại Trung Kỳ. Nhưng hướng đến của anh tất nhiên là Sài Gòn và việc anh chọn Bến Nhà Rồng làm nơi xuất dương là lẽ tự nhiên.

PV: Vậy là người thanh niên Nguyễn Tất Thành đã chọn Bến Nhà Rồng để tìm đến nước Pháp theo con đường ngắn nhất. Theo GS, tại sao Nguyễn Tất Thành khi đó lại không chọn Nhật Bản hay Trung Hoa Dân quốc như một số nhà yêu nước tiền bối? Nếu là đi tìm đường cứu nước thì Nhật Bản hay Trung Hoa Dân quốc lúc đó chẳng phải là những mô hình gần gũi với Việt Nam, thuận lợi hơn trong việc học tập kinh nghiệm hay sao, thưa giáo sư?

GS, TS Đỗ Quang Hưng: Nguyễn Tất Thành đã chọn con đường sang Pháp vì rõ ràng con đường đi sang phương Tây rộng mở hơn. Mặt khác, đó cũng là phương cách “xuất dương” của tầng lớp lao động, vô sản bản xứ, nếu họ có quan hệ với ngành hàng hải, thương mại. Nguyễn Tất Thành đã chọn dòng “xuất dương” này. Nên nhớ là trong quãng thời gian này, có 1.200 “sinh viên, công nhân” của Trung Quốc cũng đã tìm đến nước Pháp.

Sơ đồ hành trình tìm đường cứu nước của Nguyễn Tất Thành từ 1911-1917. Ảnh: Nguyễn Hồng.

Câu chuyện vào Sài Gòn để chuẩn bị cho chuyến đi lịch sử ấy của Nguyễn Tất Thành ngày nay cũng thêm nhiều chi tiết sinh động. Ban đầu là sự nối kết từ đầu năm 1910 với những nhân vật của Hội Minh Tân ở Sài Gòn như với ông nghè Trương Gia Mô, Hồ Tá Bang, Trần Lê Chất... chính họ đã tạo điều kiện để Nguyễn Tất Thành có mặt ở Sài Gòn lần đầu tiên ngày 19-9-1910. Họ cũng bố trí để anh ăn, ở tại nhà ông Lê Văn Đạt, người bà con bên mẹ của ông Trương Gia Mô tại xóm Cầu Rạch Bần (nay là nhà số 185/1 đường Cô Bắc, quận 1, thành phố Hồ Chí Minh). Ngay sau đó, Nguyễn Tất Thành đã liên hệ được với Liên Thành thương quán, một cơ sở của công ty Liên Thành ở Sài Gòn, nay thuộc đường Châu Văn Liêm, phường 14, quận 5. Đó cũng là cơ hội để Nguyễn Tất Thành-Văn Ba vào trường thợ máy học nghề, chuẩn bị điều kiện xuất dương. Anh cũng làm quen với một số người Việt nhân viên của hãng Năm Sao như Nguyễn Văn Hùm, Bùi Văn Viên... Hãng Năm Sao là một hãng lớn, thường chạy tuyến hàng hải Sài Gòn – Đà Nẵng và một số cảng của nước Pháp.

PV: Giới trẻ cả nước hiện nay rất thích và học được nhiều qua câu chuyện “Hai bàn tay”. Câu chuyện kể lại việc Bác Hồ lên tàu xuất dương với hai bàn tay trắng. Theo GS thì ý nghĩa và tính xác thực của câu chuyện này nằm ở đâu?

GS, TS Đỗ Quang Hưng: Câu chuyện này đã rất rõ ràng. Thời điểm của chuyến đi lịch sử là đầu tháng 6-1911. Khi đó, Văn Ba được tin hãng đang tuyển “bồi” tàu. Thế là anh cùng một số người Việt dễ dàng được hãng thu nhận. Ngày 4-6-1911, Văn Ba đã tạm biệt Liên Thành thương quán, xuống tàu Pháp mang tên Đô đốc La-tút-sơ Tơ-rê-vin, với mức lương 30 quan/tháng. Những chi tiết này rất phù hợp với câu chuyện đã quen thuộc về ý chí của người thanh niên Văn Ba. Khi một người bạn ở Sài Gòn hỏi anh, đi xuất dương nhưng làm gì để sống? Anh giơ đôi tay và trả lời: Bằng đôi tay này; như được ghi lại trong cuốn sách “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch”. Sự thật là sau 7 năm đi làm thuê bằng nhiều nghề để tìm cơ hội học tập, tìm hiểu nền chính trị-xã hội và thực sự bắt đầu cuộc đời của một nhà cách mạng chuyên nghiệp, Hồ Chí Minh đã trải qua hàng loạt nghề để kiếm sống: Bồi tàu, quét tuyết, đầu bếp khách sạn, sửa ảnh, chụp ảnh, viết báo...

Một chi tiết cảm động khác là, thời gian gần một năm sống ở Sài Gòn và học nghề ở trường thợ máy, cơ hội để Nguyễn Tất Thành được gần gũi người cha của mình là cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc, lúc đó cũng đang trú ngụ ở Sài Gòn... Nhưng chúng ta phải quay trở lại với điểm mấu chốt của sự kiện: Ngày 5-6-1911, con tàu Đô đốc La-tút-sơ Tơ-rê-vin đã nhổ neo rời cảng Sài Gòn, cũng là bắt đầu thời điểm của chuyến đi thế kỷ, chuyến đi tìm đường cứu nước của Chủ tịch Hồ Chí Minh.

PV: Hồ sơ sử liệu về những ngày đầu Nguyễn Tất Thành sống trên tàu xuất dương có gì đáng chú ý, thưa GS?

GS, TS Đỗ Quang Hưng: Gần đây, theo dõi hồ sơ về con tàu Đô đốc La-tút-sơ Tơ-rê-vin thì được biết, sau khi đến Pháp, cuối năm 1911, con tàu này đã quay lại Sài Gòn và một chi tiết thú vị là, “anh Thành đã cố gửi một ít tiền cho bố”. Cũng vậy, con tàu lịch sử nói trên còn đưa Nguyễn Tất Thành tới Niu-Yoóc (Mỹ) và dấu tích trong sổ tàu ngày 5-12-1912, có chữ ký “Paul Nguyễn Tất Thành”... đã góp thêm những chi tiết giàu chất biểu tượng của chuyến đi lịch sử. Trong những ngày tháng ấy, cũng trên con tàu này, Nguyễn Tất Thành còn để lại những dòng thư gửi chị Cả Thanh: “Em đã rời Sài Gòn cùng với một người châu Âu để tiếp tục học và trong 5 hay 6 năm nữa em sẽ về...”. “Người châu Âu” mà Nguyễn Tất Thành đi cùng chưa rõ là ai. Nhưng theo cuốn “Những mẩu chuyện về đời hoạt động của Hồ Chủ tịch”- cuốn sách đến nay vẫn được coi là giá trị nhất về Hồ Chí Minh, thì khi lên tàu nhận việc, Văn Ba được một kỹ sư canh nông, có quốc tịch Pháp là Bùi Quang Chiêu, người sau này thành thủ lĩnh Đảng Lập hiến nổi tiếng một thời ở Sài Gòn, cảm mến và nhận “đỡ đầu” cho anh trong chuyến đi Pháp. Nhưng anh Thành đã cảm ơn và từ chối. Có lẽ tôi cho rằng “người châu Âu” mà anh Thành nói trong thư chính là Bùi Quang Chiêu.

PV: Chuyến đi ngày 5-6-1911 của người thanh niên Nguyễn Tất Thành là chuyến đi lịch sử. Theo GS, điều gì đã làm nên tính lịch sử của chuyến đi ấy?

GS, TS Đỗ Quang Hưng: Chuyến đi lịch sử ấy của Nguyễn Tất Thành kéo dài đúng 40 ngày trên biển, từ Sài Gòn đến Mác-xây (Pháp). Vào năm 1911, theo sổ sách cũng chỉ có vài trăm người bản xứ ở Đông Dương thực hiện những chuyến đi như vậy. Tuy nhiên, đa số họ là những người lao động kiếm sống thuần túy trong nghề “đi biển”, chỉ có một người duy nhất lúc đó là Nguyễn Tất Thành thực hiện một bước nhảy táo bạo vào một thế giới chưa hề quen biết, cũng là sự bắt đầu một chặng đường kéo dài 30 năm của một người dân mất nước sống lưu vong. Phần lớn của câu chuyện thì ngày nay ai cũng rõ, chuyến đi 40 ngày trên biển ấy, đã mở ra một chương lịch sử hào hùng cho dân tộc ta, cho thế giới thuộc địa và nói chung cho tất cả những người bị áp bức trong cái thế kỷ đầy nghịch lý. Dù rằng, phải 8 năm sau, Nguyễn Ái Quốc mới “gặp” Lê-nin ở Pa-ri qua “Luận cương các vấn đề dân tộc và thuộc địa” và đã trở thành một trong người sáng lập ra Đảng Cộng sản Pháp (12-1920).

Hồng Hải (thực hiện)

Kỳ 2: Huyền thoại viên gạch hồng