Phan Bội Châu là nhà yêu nước lớn của dân tộc, sinh năm 1867 ở huyện Nam Đàn-Nghệ An. Cụ Phan là bạn đồng học với cụ Phó Bảng Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh Bác Hồ. Cùng quê, cùng học, lại hay lui tới nhà riêng đàm đạo văn chương, thế sự, nên cụ Phan Bội Châu biết cậu bé Nguyễn Sinh Cung (tục gọi là Côn) từ nhỏ. Năm 1900, Phan Bội Châu đỗ thủ khoa kỳ thi Hương trường Nghệ. Vài năm sau, cụ thành lập hội Duy tân và xuất dương sang Nhật Bản tìm đường cứu nước. Năm 1925, cụ bị thực dân Pháp bắt đưa về giam lỏng ở Huế, gọi là “Ông già Bến Ngự”.
Bác Hồ sinh năm 1890. Năm 15 tuổi đã làm liên lạc cho một số trí thức yêu nước ở Nam Đàn lúc bấy giờ. Cùng quê, cùng ý chí cứu nước, nhưng con đường đi của hai người khác nhau. Tết Ất Tỵ năm 1905, cụ Phan Bội Châu về quê trước khi đi Nhật. Dịp ấy, cụ đến thăm ông Nguyễn Sinh Sắc. Sau tuần rượu, cụ Phó Bảng hỏi thăm công việc sắp tới của bạn. Cụ Phan ứng khẩu vế đối: “Tiết hậu đăng trình, lao cán thiên trùng, vọng hoàn thanh viện” (Sau Tết thì lên đường, công lao muôn vàn vất vả, chỉ mong trả được nợ nước ngoài viện trợ). Cụ Nguyễn Sinh Sắc rất đồng cảm với bạn nhưng chưa tìm được vế đối ăn ý. Nguyễn Sinh Cung đứng hầu rượu đã đối lại: “Đông tiền thượng lộ, tri khu vạn lý, cầu đạt chính thư”. Tức là: Trước mùa đông sẽ ra đi, bước đường vạn dặm rong ruổi, chỉ mong tìm được kế sách đúng. Cả cụ Phan lẫn cụ Phó Bảng kinh ngạc về câu đối rất chỉnh và lạ lùng của đứa trẻ mới 15 tuổi! Nửa năm sau (1906) cụ Phan từ Nhật Bản về nước tổ chức Phong trào Đông Du và đưa thanh niên Việt Nam sang Nhật học. Trong danh sách có Nguyễn Sinh Cung, nhưng Cung đã khéo từ chối vì cảm thấy con đường bác Phan đang theo đuổi chưa ổn. Tuy vậy sau này hoạt động ở nước ngoài, Nguyễn Ái Quốc luôn luôn ủng hộ cụ Phan Bội Châu. Nổi bật là bài bút ký “Những trò lố bịch hay Varen và Phan Bội Châu” ký tên Nguyễn Ái Quốc đăng trên báo Người cùng khổ số 36-37 (10-1925). Bài viết đả kích trò lừa bịp của thực dân Pháp mà đại diện toàn quyền Đông Dương Varen, trong việc giả vờ đón tiếp cụ Phan từ nước ngoài về, nhưng thực chất thì “tay phải giơ ra bắt tay Phan Bội Châu, còn tay trái thì nâng cái gông để siết chặt Phan Bội Châu trong nhà tù ảm đạm”.
Theo nhà nghiên cứu Chương Thâu, tháng 12-1924, sau khi được tiếp xúc, trao đổi và được sự góp ý của Nguyễn Ái Quốc, cụ Phan dự định sang năm 1925 sẽ cải tổ Việt Nam Quốc dân đảng do cụ sáng lập theo mẫu Quốc dân đảng của Tôn Trung Sơn. Nhưng việc chưa thành thì cụ Phan bị bắt (6-1925). Thời kỳ bị giam lỏng ở Bến Ngự, cụ Phan cũng mấy lần nhắc đến tên tuổi của Nguyễn Ái Quốc (theo sách Niên biểu Phan Bội Châu). Học giả Đào Duy Anh trong sách “Một số hồi ức chưa được công bố về Phan Bội Châu”, kể rằng: Trên con đò sông Hương, tiếp chuyện các nhân sĩ trí thức yêu nước Huế, cụ Phan bộc bạch: “Đời hoạt động cách mạng của tôi rốt cuộc là một thất bại lớn. Đó là bởi tuy tôi có lòng, mà thực bất tài. Nhưng dân tộc ta thế nào cũng độc lập. Hiện nay đã có người khác lớn hơn chúng tôi nhiều... Các ông có nghe tiếng ông Nguyễn Ái Quốc không? Vì ông ấy giỏi, chứ có như tôi đâu! Ông ấy lại có nhiều vây cánh và bè bạn khắp thế giới...”. Khi cụ Đào Duy Anh hỏi cụ Phan về câu sấm “Bồ Đái thất thanh, Nam Đàn sinh thánh” lan truyền ở xứ Nghệ, cụ Phan trả lời ngay: “Nếu Nam Đàn có Thánh thật thì chính là ông Nguyễn Ái Quốc chứ không phải ai khác”.
Bác Hồ lúc ở Pháp, có viết thư cho cụ Phan Châu Trinh 4 lá thư (1914), nhưng không thấy liên lạc với cụ Phan Bội Châu. Mãi đến khi về hoạt động cách mạng ở Quảng Châu (Trung Quốc) ngày 21-1-1925, cụ Phan Bội Châu mới gửi cho Lý Thụy (tức Nguyễn Ái Quốc). Bức thư tìm thấy trong kho lưu trữ của Trung tâm Văn khố Hải ngoại ở Aixen Provence (Pháp) cùng với hai bức thư khác của cụ Phan gửi cho các nhà cách mạng Hồ Tùng Mậu và Lâm Đức Thụ. Trong bức thư gửi cho Lý Thụy, cụ Phan xưng hô bằng “bác, cháu”. Cụ cho biết đã nhận được thư của đồng chí Nguyễn Ái Quốc do Hồ Tùng Mậu chuyển. Thư cụ Phan viết: “Học vấn, trí thức của cháu nay đã trưởng thành quá nhiều... Nhớ lại hai mươi năm trước, khi đến nhà cháu uống rượu, gõ án ngâm thơ, anh em cháu đều chưa thành niên, lúc đó Phan Bội Châu này đâu có ngờ rằng cháu sẽ trở thành một tiểu anh hùng như thế này. Bây giờ đem kẻ già này so với cháu thì bác thấy rất xấu hổ... Nhận được liên tiếp hai lá thư của cháu, bác cảm thấy vừa buồn lại vừa mừng, buồn là buồn cho thân bác, mừng là mừng cho đất nước ta...”.
Trong thư, cụ Phan muốn có một chuyến về Quảng Đông gặp Nguyễn Ái Quốc để bàn luận vì trong lòng có nhiều chuyện muốn hỏi ý kiến người cháu của mình. Cụ Phan yêu cầu: “Nếu không coi già yếu là đồ bỏ đi thì cháu viết thư nhiều cho bác, bác thành thật yêu cầu cháu đấy!...”. Bức thư có đoạn cụ Phan đánh giá về Nguyễn Ái Quốc rất cao: “Cháu học vấn rộng rãi và từng đi nhiều nơi, hơn bác cả chục cả trăm lần. Tri thức và kế hoạch của cháu tất vượt sức đo lường của bác. Bác không biết cháu có thể chia sẻ cùng bác một hai việc?...”.
Tiếc rằng, những ý muốn cộng tác với Nguyễn Ái Quốc của cụ Phan Bội Châu không bao giờ thực hiện được, vì sau đó cụ bị thực dân Pháp giam cầm.
NGÔ MINH