Phóng viên (PV): Theo ông, bản chất của tin đồn trên mạng xã hội là gì và vì sao nó đang có dấu hiệu gia tăng?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Đầu tiên, chúng ta cần khẳng định, tin đồn không chỉ liên quan đến 1-2 người, không chỉ tác động đến 1-2 đối tượng mà có ảnh hưởng lớn đến cá nhân, cơ quan, tổ chức, xã hội và tác động đến các vấn đề trọng yếu của quốc gia. Tin đồn vì thế không phải là hiện tượng mà cần phải xem là một vấn nạn của xã hội.

Đa phần tin đồn được chia sẻ, được đẩy đi bởi cảm xúc nhất thời của độc giả. Bản chất tin đồn được lan nhanh, được “tiếp sức” bởi chính những người bị hại hay đôi co, giải thích, khiến tin đồn từ bé xé ra to. Từ đó, người bị hại dễ rơi vào bẫy, khiến tin đồn bị những kẻ trục lợi khác thổi phồng sự việc, biến tướng thành những trạng thái tiếp theo khó kiểm soát. Điều đáng lo ngại, nhiều đối tượng tung tin đồn đều là những người có học thức và hiểu biết xã hội. Họ biết độc giả đang quan tâm những gì, biết được lỗ hổng trong quản lý thông tin để đánh trúng vào tâm lý người dân, lôi kéo và mê hoặc họ bằng những tin đồn xuyên tạc, bịa đặt.

 PGS, TS Bùi Chí Trung. Ảnh do nhân vật cung cấp

PV: Có ý kiến cho rằng, tâm lý, hành vi của người dùng mạng xã hội hiện nay đang góp phần nuôi dưỡng và lan truyền tin đồn. Quan điểm của ông về vấn đề này như thế nào?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Theo quy luật chung, người trẻ quan tâm đến tương lai, sự phát triển, thăng tiến nghề nghiệp, đến những thứ họ dấn thân và luôn khao khát cái mới. Tin đồn vì thế lan đến đánh đúng tâm lý về những điều giới trẻ coi trọng. Trong khi đó, các nguồn tin chính thống của chúng ta nhiều lúc đưa ra chưa được xử lý kỹ, chưa hiểu hết đối tượng tiếp nhận thông tin cần gì nên khó được đón nhận.

Ngoài ra, tâm lý của con người thường thích xem những nội dung sốc, sến, giật gân, câu view... Trong tin đồn có nhiều loại hình khác nhau: Tin đồn liên quan đến văn nghệ sĩ, tin đồn xuất phát từ sự chống phá của các thế lực thù địch, tin đồn về vấn đề trọng yếu của quốc gia... Cũng bởi nội dung phong phú, đánh trúng vào tâm lý, nên tin đồn đã và đang được "nuôi dưỡng" bởi chính người dùng mạng xã hội.

PV: Ông nhận định như thế nào về vai trò của các nền tảng mạng xã hội và trí tuệ nhân tạo (AI) trong việc lan truyền tin đồn hiện nay?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Sự phát triển của công nghệ, đặc biệt là AI khiến việc giả giọng nói được thực hiện dễ dàng, rào cản ngôn ngữ bị xóa bỏ. Bởi thế, mọi lúc, mọi nơi, các thế lực thù địch cũng có thể tung tin đồn. Các thế lực chống phá sử dụng tin đồn làm nhiễu, tung tin nhiều đúng vào thời điểm quan trọng gây giảm sút uy tín của cá nhân, tổ chức.

Đa phần tin đồn xuất phát từ những thứ ta chưa kiểm chứng, vấn đề lịch sử, do những tồn tại khách quan. Theo thông lệ quốc tế, có những buổi làm việc, đàm phán hay thông tin chúng ta không thể công bố, khiến cho các đối tượng thù địch xuyên tạc. Gần nhất, tin đồn về đàm phán thuế quan giữa Việt Nam và Hoa Kỳ là nội dung được rất nhiều người dân quan tâm, nhưng vì theo quy định, chúng ta không thể công bố cụ thể về quá trình đàm phán. Lợi dụng điều này, các đối tượng đã tung tin đồn nhằm xuyên tạc chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước ta.

PV: Theo ông, tâm lý xã hội, đặc biệt trong bối cảnh biến động như dịch bệnh, thiên tai có làm người dân dễ tin vào tin đồn hơn không?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Tin đồn thường xuất hiện trong hoàn cảnh có vấn đề, trong trường hợp xung đột lợi ích. Khi xã hội có biến động lớn, tin đồn xuất hiện càng nhiều nhằm làm giảm niềm tin của nhân dân, gây giảm sút uy tín của các cá nhân, tập thể. Điều tôi lo lắng là hệ miễn dịch tâm lý của một bộ phận người dân đang kém trong bối cảnh đang “chết đuối” trong bể thông tin hỗn độn trên mạng xã hội, nhưng lại “chết đói” về tri thức. Khi hệ miễn dịch kém thì “cơ thể” dễ nhiễm bệnh, dễ bị các đối tượng xấu xuyên tạc, kích động, dẫn dắt vào những nhóm, tổ chức nguy hại.

Trước những tin đồn, chúng ta phải có một tâm thế vững, bình tĩnh để phát hiện nguồn gốc của nó; và khi đã nắm được gốc rễ thì phải phản ứng quyết liệt bằng những luận cứ, sở cứ mạnh mẽ. Ví dụ, mới đây các đối tượng xấu đã xuyên tạc về hoạt động hợp tác tìm kiếm quân nhân Mỹ mất tích trong chiến tranh tại Việt Nam. Ngay sau khi có tin đồn, Bộ Ngoại giao Việt Nam đã lên tiếng mạnh mẽ, đưa ra những lập luận, bằng chứng thuyết phục để nhanh chóng đập tan những tin đồn thất thiệt đó.

PV: Phải chăng đang có một khoảng trống thông tin ở cơ sở tạo điều kiện cho tin đồn “sống khỏe”, thưa ông?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Có thể nói, các đối tượng đang tận dụng các khoảng trống thông tin từ các cơ quan chức năng tới nhân dân, từ đó tung tin đồn thất thiệt nhằm hạ bệ, gây giảm sút uy tín đối với cá nhân, tổ chức để trục lợi. Về vấn đề này, tôi cho rằng cần phải có một cuộc nghiên cứu, điều tra một cách toàn diện và tổng thể. Khi ta không thiếu thông tin, không còn khoảng trống thông tin ở cơ sở thì rất khó để độc giả lung lay. Các cụ ta có câu “trăm nghe không bằng một thấy”, giờ đây xung quanh cuộc sống có rất nhiều camera, khiến xã hội nhìn bằng một con mắt không giới hạn. Khi các vấn đề trở nên minh bạch, có nhiều góc quay thực tế thì có gì mà độc giả phải tranh cãi.

Điều quan trọng nhất của mỗi độc giả là cần phải xây dựng miễn dịch tự thân và miễn dịch thông tin. Điều tôi trăn trở là làm thế nào để có thể xây dựng cho học sinh, sinh viên về chuyên đề quản trị truyền thông. Chúng ta đã nói với nhau nhiều về quản trị tài chính, quản trị thời gian, quản trị sự nghiệp... trong khi quản trị truyền thông rất quan trọng thì chưa được quan tâm đúng mức.

Câu chuyện miễn dịch vẫn chưa đủ, trách nhiệm quản lý tin đồn thuộc về các cơ quan nhà nước. Lâu nay, nhiều cơ quan chức năng đến với doanh nghiệp một cách thụ động, đôi khi là một chiều vì có vấn đề bức bối mới nhảy lên kêu cứu. Đó là lỗ hổng để các đối tượng tung tin đồn gây ảnh hưởng đến cá nhân, tổ chức và xã hội.

Điều tôi lo lắng là hiện nay chúng ta chưa có một chế tài đủ sức răn đe đối với những đối tượng tung tin sai sự thật gây ảnh hưởng đến các cá nhân, tập thể, doanh nghiệp. Một số doanh nghiệp từng bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi tin đồn, song rốt cuộc vẫn chưa có người phải chịu trách nhiệm. Chúng ta chưa có cơ chế kịp thời, chính xác để lấp đầy khoảng trống thông tin ở cơ sở, chưa có công cụ đo lường thiệt hại của những doanh nghiệp vướng vào tin đồn. Khi những người bị hại ngày một nhiều thì hệ miễn dịch tâm lý cộng đồng ngày một kém, khi ấy “cơ thể” mang một lúc nhiều bệnh nền sẽ dễ bị tổn thương khi tiếp tục bị tin đồn "tấn công".

PV: Theo ông, làm thế nào để nâng cao "sức đề kháng" cho người dân trên mạng xã hội?

PGS, TS Bùi Chí Trung: Gần đây, có ý tưởng cho rằng cần liên minh những người có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội (KOL) để tạo nên những “lô cốt” chống tin đồn trên mạng xã hội. Những KOL là người có sức ảnh hưởng, tiếng nói của họ, hình ảnh mà họ cung cấp sẽ đến nhanh và lan rộng đến cộng đồng. Khi các cơ quan nhà nước cung cấp thông tin, các KOL có quyền phân tích các thông tin đó để mang đến những góc nhìn cho độc giả.

Tôi nghĩ rằng, ai cũng có thể trở thành KOL nếu có kỹ năng quản trị truyền thông tốt. Thay vì chỉ tập trung vào một vài KOL, chúng ta cần tạo ra thế hệ trẻ có tri thức, sự hiểu biết và có tư duy phản biện trước những tin đồn. Kỹ năng diễn đạt truyền thông, diễn ngôn, quản trị và khai thác thông tin hiện nay các bạn trẻ đang làm tốt và mỗi người hoàn toàn có thể trở thành một “lô cốt” chống tin đồn trên mạng xã hội.

Tin đồn là thứ không bao giờ hết, điều quan trọng là chúng ta ứng xử thế nào, đối phó thế nào để nó không lây lan trong cộng đồng. Đẩy lui tin đồn không phải là ngày một ngày hai có thể làm được mà là câu chuyện của nhiều thế hệ, phải xây dựng từ gốc rễ. Khi những người cao tuổi làm gương, các thế hệ con cháu được trang bị kiến thức, kỹ năng thì sẽ hình thành nên hệ miễn dịch tâm lý cho nhân dân trên mạng xã hội, giúp họ tự tin đối mặt và đối phó với các loại tin đồn. 

PV: Trân trọng cảm ơn ông!

(còn nữa) 

NHÓM PHÓNG VIÊN VĂN HÓA (thực hiện)

*Mời bạn đọc vào chuyên mục Bảo vệ nền tảng tư tưởng của Đảng xem các tin, bài liên quan.