Trong tiến trình phát triển chung của nhân loại, nhiều quốc gia-dân tộc, do những điều kiện, hoàn cảnh lịch sử còn có khoảng cách xa, thậm chí quá xa so với các nước tiên tiến. Song, thực tế đã chứng minh thời kỳ nào của lịch sử cũng có những quốc gia chậm phát triển, đi sau nhưng đã bứt vượt thành công, bước vào hàng ngũ các quốc gia phát triển. Một nguyên nhân thành công chủ yếu của họ là biết học hỏi những kinh nghiệm thành công và thất bại của những quốc gia phát triển-những quốc gia "đi trước".

Nhận thức được quy luật "Lợi thế của người đi sau", Việt Nam đã tiến hành công cuộc đổi mới và đã thu được những thành tựu nhãn tiền trong hơn hai mươi năm qua. Đổi mới, nới sức dân, phát huy nội lực gắn liền với hội nhập đã đưa lại cho đất nước nhiều điều kỳ diệu. Hầu hết các ngành nghề kinh tế, kỹ thuật của chúng ta đều đã có cơ hội tiếp cận với những tiến bộ khoa học kỹ thuật và việc học hỏi, du nhập, ứng dụng những tiến bộ khoa học kỹ thuật và công nghệ hiện đại, dù còn rất nhiều khó khăn, nhưng đã bước đầu đem lại những kết quả rõ rệt. Đơn cử, công nghệ viễn thông đã giúp cho thông tin liên lạc hiện nay ở Việt Nam thuận lợi hơn hẳn một số nước cách đây hơn chục năm còn ở ngang hoặc cao hơn chúng ta về mặt này. Đổi mới và hội nhập cũng giúp chúng ta nhìn rõ những yếu kém, lạc hậu trong tổ chức, quản lý nhà nước, quản lý kinh tế, xã hội và đã có nhiều biện pháp hữu hiệu để đổi mới, cải cách từng bước những yếu kém đó, góp phần đắc lực xây dựng bộ máy nhà nước có hiệu lực, thúc đẩy phát triển kinh tế, ổn định xã hội.

Với lợi thế của người đi sau, chúng ta đã nhìn rõ những cơ hội và thách thức trong các tổ chức hợp tác với các nước láng giềng, khu vực và tổ chức toàn cầu như APEC và đặc biệt là WTO. Với vị thế và thương hiệu mới "Việt Nam-APEC", "Việt Nam-WTO" lập tức nền kinh tế đất nước đã có những tín hiệu chuyển động mạnh mẽ. Thị trường chứng khoán sôi động là một ví dụ dễ thấy. Hoạt động chứng khóan với những kết quả huy động vốn trong nước, cùng với làn sóng đầu tư từ bên ngoài, các kỷ lục mới trong sản xuất, xuất khẩu, các cơ hội mở rộng thị trường thế giới, hệ thống cơ sở hạ tầng mở rộng..., một nhịp điệu phát triển mới, một tốc độ tăng trưởng mới của đất nước đang diễn ra trên khắp đất nước ta. Nhịp điệu mới, tốc độ mới có thể sẽ đạt được cao hơn mục tiêu đề ra, thậm chí ở một số khu vực, bộ phận có thể trở thành nóng.

Với "lợi thế người đi sau", chúng ta ứng phó, giải quyết thế nào với tốc độ nóng của phát triển để thực hiện đúng mục tiêu phát triển nhanh và bền vững?

Thực tế cho thấy, trong những năm qua, với tốc độ tăng trưởng chỉ trên 7% hàng năm nhưng quá nhiều vấn đề tiêu cực của kinh tế, xã hội, văn hóa và môi trường xảy ra. Sự nóng lên khá đột ngột của thị trường chứng khoán cho đến thời điểm này nói chung vẫn là tín hiệu tích cực về kinh tế nhưng về xã hội, những biểu hiện không thuận đã nhìn thấy được trong hiệu ứng nới rộng khỏang cách giàu-nghèo. Cùng với biểu hiện không thuận này, những tệ nạn đầu cơ, buôn lậu, gian lận thương mại, quan liêu, tham nhũng đang hoành hành đã làm cho một bộ phận xã hội giàu nhanh hẳn lên, cả chính đáng và không chính đáng. Về hình thức dân giàu thì nước mạnh nhưng dân giàu mà không minh bạch, không kiểm soát được, không huy động được sự giàu có trong dân vào mục đích chung phát triển kinh tế-xã hội thì lại có tác động ngược lại. Ở khía cạnh kinh tế, nếu không tổ chức liên kết, hợp tác được giữa những người giàu cũng không thể tạo nên những hình thức tổ chức kinh doanh có tiềm lực mạnh hơn, đủ sức cạnh tranh trên phạm vi thị trường toàn cầu, đủ sức tạo nên những mũi nhọn, những cú hích mạnh đẩy nền kinh tế xã hội đủ sức bứt phá.

Thực tế đất nước hiện nay cũng đã nóng lên với rất nhiều báo động về sự trì trệ, lạc hậu của lề lối hành chính, về sự yếu kém đầy rủi ro trong giao thông, sự lạc hậu gắn với nhiều căn bệnh trong giáo dục, y tế, những báo động của ô nhiễm môi trường từ thành thị đến nông thôn, sự cạn kiệt của các nguồn tài nguyên rừng, sông suối và biển...

Nhắc đến "những người đi trước chúng ta", những điều gì làm kìm hãm một số nước không thể vượt thoát ra khỏi sự trì trệ, lạc hậu? Tại sao ma-phi-a tác oai tác quái? Tại sao GDP cao mà đời sống số đông nhân dân lao động vẫn khó khăn? Tại sao những xung đột nội bộ và sắc tộc, tôn giáo vẫn diễn ra? Tại sao người già, phụ nữ, trẻ em vẫn bị ngược đãi?...

Từ "lợi thế người đi sau", chúng ta không chỉ học người ở cách làm giàu mà luôn phải tỉnh táo lường định trước, phải đầu tư nghiên cứu học hỏi để đề ra những biện pháp hữu hiệu phòng và chống, ngăn ngừa, hạn chế và khắc chế những tiêu cực, rủi ro, đổ vỡ trong cả kinh tế, xã hội và văn hóa.

Nguyễn Mạnh