QĐND Online - Tình cờ khi lục tìm tư liệu để viết một bài báo về sự gắn bó của văn nghệ sĩ Việt Nam với Cách mạng và Kháng chiến, tôi đã thấy được hình ảnh Đại tướng Nguyễn Chí Thanh tại Đại hội Văn nghệ toàn quốc Việt Nam lần thứ hai diễn ra tại Hà Nội từ ngày 20 đến 23 - 2 - 1957 trong một bài tường thuật của phóng viên Bàng Sĩ Nguyên trên báo Văn nghệ số 162, tuần từ  1 đến 7 - 3 - 1957 có tiêu đề Bắc Nam một nước, văn nghệ một nhà.

Hình ảnh đồng chí Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị in trên số báo Văn nghệ ngày ấy có lẽ được một tay máy nghiệp dư chụp trực tiếp, lại được in tipo trên giấy giang đã nhuốm màu thời gian hơn nửa thế kỷ nên không được nét lắm, nhưng qua những dòng tường thật của phóng viên  họ Bàng thì hình ảnh Đại tướng được hiện lên với những nét rất giản dị, gần gũi nhưng cũng rất bộ đội, thật nghiêm trang: “Ngày 23-2 Đại hội lại họp chung nghe nhiều bản tham luận. Đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị Quân đội Nhân dân Việt Nam trong bộ quân phục cứng cáp với lời nói gọn gàng và ấm áp thay mặt quân đội, đồng chí phát biểu ý kiến mong các văn nghệ sĩ tham gia cuộc vận động sáng tác  về những đề tài trong quân đội, và tuyên bố mở rộng cổng thành Hà Nội và cổng các doanh trại đón những văn nghệ sĩ nào muốn tìm viết cho quân đội. Đại hội vỗ tay dài hưởng ứng lời đồng chí!..”.

Bài phát biểu của Đại tướng Nguyễn Chí Thanh, Chủ nhiệm Tổng cục Chính trị trước hàng trăm văn nghệ sĩ đến từ mọi miền đất nước hôm ấy về sau được in trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội số tháng 4 năm 1957. Bài phát biểu có tên Sáng tác về đề tài bộ đội có đoạn:

“Nhân dân ta rất tự hào từ ngày Cách mạng Tháng Tám thành công, dưới sự lãnh đạo sáng suốt của Đảng Lao động Việt Nam, của Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa và của Hồ Chủ tịch, chúng ta đã phấn đấu và đã phấn đấu thắng lợi bước đầu cho một nền văn học nghệ thuật phong phú dưới ngọn cờ của chủ nghĩa yêu nước và chủ nghĩa quốc tế vô sản”.

Trong nền văn học nghệ thuật phong phú đó, đề tài bộ đội trong thời kỳ kháng chiến đã được coi trọng và đã sáng tác thành công, nhiều sáng tác về bộ đội đã ra đời, một số trong những sáng tác đó đã trở thành những tác phẩm có giá trị được đông đảo quần chúng nhân dân và bộ đội ưa thích. Những sáng tác đó và tác phẩm đó đã có tác dụng góp phần giáo dục, động viên bộ đội và nhân dân vượt qua mọi khó khăn gian khổ, chiến đấu anh dũng giành thắng lợi vĩ đại cho cuộc kháng chiến trường kỳ. Những sáng tác và tác phẩm đó cho đến nay vẫn còn tác dụng góp phần giáo dục động viên nhân dân và quân đội phấn đấu để hoàn thành nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn hiện tại.

Kết quả đó là nhờ sự nghiệp phấn đấu cho kháng chiến thắng lợi của nhân dân ta và quân đội ta rất lớn lao và là một hiện thực vô cùng phong phú, là nhờ dưới chế độ dân chủ nhân dân, được Đảng và Chính phủ có đường lối phương châm văn nghệ đúng đắn. Một yếu tố rất quan trọng nữa của sự thành công đó là nhờ ở lòng yêu nước, yêu dân, yêu quân đội nồng nàn, ở chí căm thù đế quốc và phong kiến sâu sắc, ở tinh thần tận tụy phục vụ nhân dân và quân đội của đa số các bạn và các đồng chí.

Thật thế, ngay từ ngày kháng chiến mới bùng nổ, nhiều bạn văn nghệ sĩ đã tham gia hàng ngũ quân đội vừa giết giặc vừa sáng tác văn nghệ. Tiếp đến phong trào đông đảo văn nghệ sĩ tòng quân để cùng bộ đội giết giặc và làm văn động viên bộ đội giết giặc. Từ năm 1950 cho đến ngày hòa bình lập lại, có thể nói hầu hết văn nghệ sĩ của chúng ta đều tham gia các chiến dịch nhất là các chiến dịch lớn. Trong cuộc chiến đấu gay go và ác liệt đó đa số các bạn và các đồng chí đã cùng bộ đội chia ngọt xẻ bùi, nằm gai nếm mật, xông pha trên khắp các chiến trường, gian khổ không sờn, hy sinh không ngại và nhiều bạn, nhiều đồng chí đã hy sinh vì nhiệm vụ, có bạn và có đồng chí đã hy sinh anh dũng tuyệt vời như đội Văn công của bộ đội Lao Hà đã chiến đấu đến người cuối cùng không chịu để địch bắt cũng không chịu xưng khai.

Thay mặt quân đội tôi chân thành cảm tạ toàn thể các bạn và các đồng chí đã cống hiến sự nghiệp văn học nghệ thuật của mình cho việc phục vụ quân đội giết giặc lập công. Tôi thay mặt quân đội biểu dương thành tích của ngành văn nghệ trong quân đội và nhiệt liệt ngợi khen các văn nghệ sĩ trong quân đội đã phát huy được bản chất tốt đẹp và truyền thống vẻ vang của quân đội nhân dân Việt Nam anh dũng chúng ta. Tôi xin thay mặt quân đội kính cẩn nghiêng mình trước hương hồn các bạn và các đồng chí văn nghệ sĩ đã hy sinh anh dũng vì Tổ quốc, vì nhân dân, vì quân đội.

Thành tích văn nghệ của chúng ta khá to lớn. Những chắc các bạn và các đồng chí cũng đồng ý với tôi là chúng ta chưa hoàn thành thật đầy đủ nhiệm vụ văn học nghệ thuật của mình. Nói riêng về việc sáng tác về đề tài bộ đội chúng ta cũng còn những thiếu sót: thiếu sót cả về đề tài kháng chiến trước kia và đề tài bộ đội trong hòa bình ngày nay.

Cuộc kháng chiến thắng lợi của chúng ta vừa qua là một sự kiện lịch sử vô cùng vĩ đại, là một hiện thực cực kỳ lớn lao. Trong cuộc chiến đấu lâu dài khó khăn gian khổ nhưng vô cùng anh dũng và rất vinh quang đó sinh hoạt chiến đấu và tình cảm của nhân dân ta và quân đội là phong phú. Nhưng cho đến nay chưa có nhiều tác phẩm nói lên đầy đủ và sâu sắc về những con người điển hình, những con người tiêu biểu cho truyền thống anh hùng của dân tộc ta trong thời kỳ kháng chiến yêu nước. Chúng ta cần khai thác đầy đủ kho tàng quý báu đó và thể thiện thành tác phẩm hay.

Làm được như vậy chẳng những có tác dụng giáo dục về bản chất và truyền thống của nhân dân và quân đội ta cho nhân dân và quân đội ta hiện nay mà còn có tác dụng giáo dục về bản chất và truyền thống của nhân dân và quân đội ta cho con cháu muôn đời; chẳng những có tác dụng về lịch sử vẻ vang để nâng cao lòng tự hào của dân tộc ta đã làm nổi một cuộc chiến tranh ái quốc thầnh thánh chống chủ nghĩa đế quốc cực kỳ hung bạo với điều kiện lấy tinh thần tự lực cánh sinh là chính; đồng thời được các nước anh em và nhân dân yêu chuộng hòa bình toàn thế giới ủng hộ, mà còn có tác dụng giáo dục động viên nhân dân và quân đội nỗ lực phấn đấu hoàn thành nhiệm vụ cách mạng trong giai đoạn trước mắt và nhiệm vụ chúng ta trong các giai đoạn sau này; chẳng những có tác dụng giáo dục động viên nhân dân và quân đội ta mà còn có thể góp phần vào nền văn hóa cách mạng chung của nhân loại.

Chúng tôi mong rằng các bạn và các đồng chí nhiệt liệt hưởng ứng cuộc vận động sáng tác về đề tài kháng chiến mà Tổng cục Chính trị chúng tôi chủ trương.

Sự nghiệp xây dựng quân đội củng cố quốc phòng chính quy và hiện đại hiện nay là sự nghiệp vô cùng quan trọng rất to lớn nhưng đồng thời cũng rất khó khăn, phải nỗ lực phấn đấu lâu dài mới có thể hoàn thành được.

Việc xây dựng quân đội củng cố quốc phòng chính quy và hiện đại rất quan trọng vì đó là một bộ phận không thể thiếu được trong toàn bộ sự nghiệp cách mạng củng cố miền Bắc tiến dần lên chủ nghĩa xã hội và làm hậu thuẫn cho cuộc đấu tranh thống nhất nước nhà bằng phương pháp hòa bình. Không xây dựng quân đội củng cố quốc phòng hùng mạnh thì không thể bảo vệ được thắng lợi của kháng chiến đã giành được, không thể bảo vệ được thành quả của sự nghiệp lao động kiến thiết hòa bình ở miền Bắc, không thể làm hậu thuẫn được cho cuộc đấu tranh giành thống nhất nước nhà. Thực thế, tuy hiện nay hòa bình vẫn có nhiều điều kiện để giữ vững, việc thống nhất nước nhà bằng phương pháp hòa bình vẫn còn nhiều khả năng nhưng đế quốc Mỹ và bọn tay sai Ngô Đình Diệm đang ra sức thực hiện âm mưu chia cắt lâu dài đất nước ta, đang biến miền Nam nước ta thành căn cứ quân sự của Mỹ và đang ráo riết chuẩn bị để gây lại chiến tranh. Chúng ta phải động viên xây dựng quân đội củng cố quốc phòng để đề phòng âm mưu chủa chúng. Chúng ta phải giáo dục cho nhân dân và quân đội luôn luôn đề cao cảnh giác và tăng cường ý chién chiến đấu, sẵn sàng đập tan mọi âm mưu gây chiến.

Xây dựng quân đội, củng cố quốc phòng chính quy hiện đại là một sự nghiệp hết sức to lớn nặng nề và khó khăn. Vì là một sự thay đổi cũ mới, một sự biến chuyển từ nông nghiệp lên công nghiệp, một sự phát triển từ du kích lên chính quy, một sự tiến bộ từ lạc hậu đến khoa học hiện đại. Muốn thay đổi, biến chuyển, phát triển và tiến bộ được như vậy phải rèn luyện gian khổ lâu dài mới có thể thay hình đổi dạng, thay xương đổi cốt để từ một con người cũ trở thành một con người mới, con người lính chính quy, con người của thời đại công nghiệp khoa học, của thời đại chúng ta ngày nay.

Xây dựng quân đội củng cố quốc phòng chính quy hiện đại nhất định sẽ phải thực hiện các chế độ chính quy. Thực hiện các chế độ đó là một bước phát triển và tiến bộ mới của quân đội ta, mỗi cán bộ và chiến sĩ đều lớn lên một bước về mọi mặt nhất là về tư tưởng nhưng đồng thời cũng có thể phát sinh những tư tưởng lệch lạc. Cho nên nhiệm vụ giáo dục tư tưởng cho người quân nhân chính quy của chủ nghĩa xã hội là một việc nặng nề và mới mẻ, và người quân nhân phải phấn dấu cho có những tư tưởng mới đó là cả một cuộc tu dưỡng công phu.

Nhiệm vụ của quân đội hiện nay cũng rất nhiều mặt và nặng nề. Ngoài nhiệm vụ tập trung xây dựng ra còn phải gánh vác các nhiệm vụ khác như bảo vệ biên giới, bảo vệ bờ biển, bảo vệ bầu trời tự do của Tổ quốc, bảo vệ các công trình kiến thiết kinh tế, giữ gìn trật tự an ninh cho nhân dân. Lại có đơn vị xây dựng doanh trại, tổ chức nông trường hoặc tham gia giúp đỡ nhân dân trong mọi công việc làm ăn…

Quân đội nhân dân của chúng ta đang phấn đấu để hoàn thành các nhiệm vụ lịch sử trên đây trong những điều kiện khó khăn và hoàn cảnh phức tạp. Bản thân cán bộ và chiến sĩ trong quân đội thì hầu hết là trình độ văn hóa khoa học kém, lề thói du kích nặng nên gặp nhiều khó khăn. Miền Bắc đã được hoàn toàn giải phóng, cải cách ruộng đất ở nông thôn căn bản đã hoàn thành và đang sửa sai có kết quả, đời sống của nhân dân đã được cải thiện một phần nhưng nói chung gia đình cán bộ và chiến sĩ còn nhiều thiếu thốn. Hòa bình đã được lập lại nhưng Nam - Bắc tạm thời phải chia làm 2 vùng, bộ đội miền Nam phải xa quê hương và gia đình thân yêu của mình ra tập kết, bọn Mỹ - Diệm lại cố tình phá hoại hiệp định Giơnevơ. Hầu hết các cán bộ và chiến sĩ đã tham gia quân đội từ lâu trong thời kỳ chiến tranh vì nhiệm vụ không có hoàn cảnh về thăm cha mẹ và xây dựng gia đình, đến nay hòa bình lặp lại đã gần được 3 năm, tuổi của mỗi người đều đã lớn nhưng vì nhiệm vụ của quân đội nặng nề nên nhiều người vẫn chưa được về phép vẫn chưa có hoàn cảnh lấy vợ, hoàn cảnh đấu tranh giai cấp hiện nay phức tạp, tư tưởng địa chủ và tư sản cũng tìm cách tấn công ào hàng ngũ quân đội…

Phấn đấu để hoàn thành nhiệm vụ to lớn và có nhiều khó khăn và trong hoàn cảnh phức tạp như vậy nên tư tưởng, tình cảm của cán bộ và chiến sĩ rất phong phú và cũng không kém phần phức tạp. Nói chung nhờ sự giáo dục của Đảng nên tư tưởng vô sản vẫn chiếm địa vị lãnh đạo trong cán bộ và chiến sĩ, tuyệt đại đa số quân nhân vẫn phát huy được bản chất và truyền thống tốt đẹp của quân đội nhân dân và phát huy được chủ nghĩa anh hùng cách mạng là gian khổ giản dị, anh dũng phấn đấu, tôn trọng kỷ luật, đoàn kết nhân dân và hoàn thành nhiệm vụ một cách vẻ vang. Nhưng làm được như thế không phải là không có sự đấu tranh tư tưởng, giữa cái cũ và cái mới, giữa lợi ích quân đội và lợi ích cá nhân, giữa hạnh phúc nhân dân và hạnh phúc riêng của mình, giữa sự nghiệp cách mạng và tiền đồ của bản thân. Trái lại phần nhiều phải trải qua cuộc đấu tranh nội tâm, có người phải đấu tranh nung nấu mới có thể hát huy được tư tưởng tốt, khắc phục được tư tưởng xấu để trở thành người quân nhân tốt của quân đội tiến tới chính quy hiện đại. Cũng có người đã đấu tranh nung nấu mà vẫn chưa tiến được, thậm chí có người còn thoái hóa.

Nói qua như vậy để các bạn và các đồng chí thấy rằng sự nghiệp xây dựng quân đội củng cố quốc phòng chính quy hiện đại để bảo vệ hòa bình, bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ sự nghiệp kiến thiết miền Bắc tiến dần lên chủ nghĩa xã hội và làm hậu thuẫn cho cuộc đấu tranh thống nhất nước nhà là một sự nghiệp vô cùng quan trọng to lớn và hết sức nặng nề khó khăn. Nhiệm vụ đó là của chung toàn quân toàn quân toàn Đảng. Nhiệm vụ giáo dục quân đội để hoàn thành nhiệm vụ đó cũng là nhiệm vụ của chung của toàn Đảng, là nhân dân của ngành văn học nghệ thuật phải tham gia gánh vác. Cho nên chúng tôi đề nghị các bạn và các đồng chí văn nghệ sĩ coi trọng việc sáng tác về đề tài kiến thiết là đúng, nhưng không thể coi nhẹ việc sáng tác về đề tài bộ đội trong thời bình nói chung, về đề tài bộ đội xây dựng chính quy hiện đại nói riêng. Trái lại, nên dành một phần trong chương trình sáng tác của mình để sáng tác về đề tài bộ đội hiện nay. Chúng tôi nhiệt liệt hoan nghênh và sẵn sàng đón tiếp tất cả các bạn và các đồng chí muốn sáng tác về đề tài bộ đội hiện nay. Chúng tôi sẽ cố gắng tạo nên những điều thuận lợi cần thiết trong hoàn cảnh cho phép để các bạn có thể sáng tác được về đề tài bộ đội trong thời bình…”

Cũng theo tường thuật của phóng viên dự Đại hội Văn nghệ Việt Nam lần thứ 2 thì, kết thúc bài phát biểu của mình Đại tướng Nguyễn Chí Thanh nói:

“…Một lần nữa xin chúc Đại hội thành công!

Xin chúc các bạn và các đồng chí văn nghệ sĩ lập được nhiều thành tích trong sự nghiệp văn học nghệ thuật nói chung, trong việc sáng tác đề tài bộ đội nói riêng cả về đề tài bộ đội trong thời kỳ kháng chiến và đề tài bộ đội trong thời bình!” và thông báo với Đại hội:

“Riêng về phần chúng tôi, chúng tôi sẽ kiên quyết lãnh đạo toàn quân và giúp đỡ các đồng chí làm công tác văn nghệ trong quân đội thực hiện tốt đường lối  văn nghệ mà Trung ương Đảng Lao động Việt Nam đã nêu lên trong thư gửi Đại hội và các nghị quyết của Đại hội!”.

Bài nói của Đại tướng Nguyễn Chí Thanh năm ấy cho đến hôm nay, đã gần 60 năm trôi qua đọc lại chúng ta vẫn còn thấy nhiều luận điểm còn nguyên giá trị; vẫn còn thấy hình ảnh một vị tướng gần gũi và luôn dành những tình cảm đặc biệt cho văn nghệ sĩ, đặc biệt là đối với những văn nghệ sĩ - chiến sĩ.

NGÔ VĨNH BÌNH
Thập Tam trại, tháng Giêng năm 2014