Việt Nam áp dụng kinh nghiệm quốc tế để tạo sân chơi công bằng cho thương mại điện tử

Việc người dùng không thể tự do lựa chọn đơn vị vận chuyển yêu thích trên các sàn TMĐT lớn không chỉ là sự bất tiện, mà còn là dấu hiệu của một cuộc cạnh tranh thiếu lành mạnh. Trước bối cảnh các "ông lớn" ngày càng siết chặt hệ sinh thái của mình, Dự thảo Luật Thương mại điện tử mới đang được kỳ vọng sẽ tạo ra một sân chơi công bằng hơn cho thị trường logistics.

Bảo vệ một môi trường kinh doanh lành mạnh

Trên toàn cầu, cuộc chiến chống lại các hành vi độc quyền từ những nền tảng số đang là một xu hướng mạnh mẽ, khi các chính phủ vào cuộc để bảo vệ một môi trường kinh doanh lành mạnh.

Vào tháng 5-2024, Ủy ban Cạnh tranh Indonesia (KPPU) đã tiến hành điều tra chính thức đối với Shopee và đơn vị vận chuyển "sân sau" là Shopee Express vì các cáo buộc liên quan đến độc quyền và cạnh tranh không lành mạnh.

KPPU phát hiện Shopee đã cố ý điều chỉnh thuật toán để ưu tiên và tự động gán phần lớn đơn hàng cho Shopee Express, đồng thời gây khó khăn hoặc ẩn đi lựa chọn các đối tác vận chuyển khác. Sau đó, Shopee đã thừa nhận vi phạm và ký cam kết thay đổi, chịu sự giám sát trong 90 ngày từ cơ quan chức năng.

Tại châu Âu, vào tháng 12-2021, Cơ quan Cạnh tranh Italy (ICA) cũng đã áp đặt mức phạt 1,2 tỷ Euro lên Amazon. Lỗi của Amazon không phải là cấm người dùng lựa chọn, mà là tạo ra lợi thế cạnh tranh bất bình đẳng cho các nhà bán hàng sử dụng dịch vụ hậu cần của hãng (Fulfillment by Amazon - FBA).

Trong khi đó, tại Trung Quốc, chính quyền đã phạt Tập đoàn Alibaba số tiền kỷ lục 18,288 tỷ Nhân dân tệ (khoảng 2,8 tỷ USD) vào tháng 4-2021. Alibaba bị cáo buộc thực thi chính sách "chọn một trong hai", theo đó cấm các nhà bán hàng trên nền tảng của mình mở thêm gian hàng trên các sàn TMĐT đối thủ. Hành vi này được xác định là lạm dụng vị thế thống lĩnh thị trường để triệt tiêu và hạn chế cạnh tranh.

Cả ba trường hợp, dù với ba chiến thuật khác nhau, đều có chung bản chất: Các nền tảng số khổng lồ lợi dụng sức mạnh và dữ liệu của mình để tự định ra luật chơi và loại bỏ những ai không tuân thủ.

Người dùng không còn thấy tên các hãng vận chuyển để so sánh và đưa ra quyết định, thay vào đó, một "thuật toán khép kín" sẽ tự động phân bổ đơn hàng.

Thị trường Việt Nam đang ra sao?

Thị trường TMĐT Việt Nam, với tốc độ phát triển bùng nổ, cũng đang chứng kiến những hành vi tương tự. Các sàn lớn như Shopee, Lazada và TikTok Shop đều đang ưu tiên các đối tác vận chuyển "chiến lược" của mình, lần lượt là Shopee Express, Lazada Express (LEX) và J&T Express. Người dùng không còn thấy tên các hãng vận chuyển để so sánh và đưa ra quyết định. Thay vào đó, một "thuật toán khép kín" sẽ tự động phân bổ đơn hàng.

Không chỉ dừng lại ở việc chỉ định đối tác, một vũ khí khác được các sàn sử dụng là cuộc chiến về giá. Hàng loạt chiến dịch trợ giá, miễn phí vận chuyển và vô số voucher giảm giá được tung ra. Đây thực chất là hành vi bán dịch vụ dưới giá thành, một chiến lược "đốt tiền" mà chỉ các tập đoàn tài chính lớn mới có thể duy trì. Mục tiêu cuối cùng là chiếm lĩnh thị phần và loại bỏ các đối thủ, nhất là các doanh nghiệp Việt Nam quy mô nhỏ hơn.

Gần đây, các doanh nghiệp logistics trong nước đã bắt đầu lên tiếng mạnh mẽ hơn. Họ đã gửi quan ngại sâu sắc đến các cơ quan quản lý nhà nước, cho rằng những hành vi này có dấu hiệu rõ ràng của việc lạm dụng vị thế thống lĩnh nhằm ngăn cản doanh nghiệp khác tham gia thị trường, vi phạm Điều 27 của Luật Cạnh tranh.

Dự thảo Luật TMĐT - Lời giải cho bài toán cạnh tranh công bằng

Việt Nam cần một bộ khung pháp lý đủ mạnh mẽ và hiện đại để định hình lại cuộc chơi. Dự thảo Luật Thương mại điện tử, đang trong quá trình hoàn thiện để trình Quốc hội vào tháng 10-2025, chính là câu trả lời được mong đợi nhất. Dự thảo này không chỉ là một bản cập nhật, mà còn là một nỗ lực kiến tạo một môi trường cạnh tranh thực sự, dựa trên các bài học quốc tế và thực tiễn trong nước.

Trong đó, dự thảo đề xuất quy định các nền tảng số lớn Chủ quản nền tảng TMĐT trung gian là nền tảng số lớn “Không được áp đặt người bán, người mua phải sử dụng dịch vụ thanh toán của một nhà cung cấp hoặc sử dụng dịch vụ logistics của một nhà cung cấp mà không có lý do chính đáng”.

Quy định này trao lại quyền lựa chọn cho người bán và người mua, tuy nhiên các nền tảng có thể “lách luật” theo hướng chỉ cho phép người dùng lựa chọn trong 2 nhà cung cấp thay vì mở toàn quyền lựa chọn cho người tiêu dùng với bất kỳ nhà cung cấp nào.

Do đó, các chuyên gia cho rằng, quy định này nên sửa thành "Không được cản trở, hạn chế người dùng thực hiện quyền lựa chọn tổ chức cung cấp dịch vụ thanh toán và dịch vụ logistics".

Để giải quyết vấn đề cạnh tranh bằng năng lực tài chính ở giai đoạn đầu, các chuyên gia cho rằng dự thảo cũng cần đưa ra quy định các nền tảng lớn "Không bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ dưới giá thành toàn bộ dẫn đến hoặc có khả năng dẫn đến loại bỏ đối thủ cạnh tranh”.

Điều này sẽ giúp đảm bảo môi trường kinh doanh bình đẳng, khuyến khích doanh nghiệp vừa và nhỏ (SMEs) và các startup tham gia phát triển thị trường thương mại điện tử dựa trên năng lực sáng tạo mô hình kinh doanh, cải tiến công nghệ, nâng cao trải nghiệm người dùng, thay vì bị “loại bỏ” bởi các chính sách chiếm lĩnh thị phần dựa trên ưu thế tài chính của các nền tảng lớn.

Một quy định khác được nêu trong dự thảo là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm “Có cơ chế và biện pháp kiểm tra thông tin, hồ sơ, giấy tờ kèm theo hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển; từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác”.

Tuy nhiên, trên thực tế, việc yêu cầu chủ thể vận chuyển phải tự xác định tính hợp pháp của hàng hóa và hệ thống hóa các loại hóa đơn, chứng từ đi kèm là điều khó khăn. Đặc thù pháp lý mỗi loại hàng hóa sẽ có những yêu cầu chứng từ kèm theo khác nhau, các chứng từ này rất đa dạng và phức tạp. Bên vận chuyển không thể có đủ năng lực chuyên môn để xác định tính hợp pháp của chứng từ.

Do đó, một công ty chuyển phát nội địa đề xuất sửa quy định này là Tổ chức cung cấp dịch vụ logistics hỗ trợ thương mại điện tử có trách nhiệm, có cơ chế kiểm tra nội dung hàng hóa trước khi thực hiện vận chuyển và phải từ chối vận chuyển hàng hóa thuộc danh mục hàng cấm kinh doanh, từ chối hàng giả, hàng hóa không rõ nguồn gốc, xuất xứ hoặc hàng hóa vi phạm quy định pháp luật khác nếu phát hiện trong quá trình cung cấp dịch vụ.

Việc thông qua và thực thi những quy định này sẽ mang lại lợi ích đa chiều: người tiêu dùng có nhiều lựa chọn hơn, các doanh nghiệp logistics vừa và nhỏ có cơ hội phát triển, và toàn bộ nền kinh tế số sẽ vận hành trên một nền tảng minh bạch và công bằng hơn.

HỒNG QUANG

* Mời bạn đọc vào chuyên mục Giáo dục Khoa học xem các tin, bài liên quan.